وضع تعیینی و تعیّنی :

مقدمه 1 : چنانکه همه اصولیون آورده اند از زمره تقسیمات وضع، تقسیم آن به وضع تعیینی و تعیّنی است. محقق رشتی درباره این دو قسم می نویسد :

«و كيف كان فالمراد بالأوّل اختصاص اللّفظ بالمعنى اختصاصا حاصلا من تخصيص مخصّص و بالثاني الاختصاص النّاشئ من كثرة الاستعمال و إنما يتحقق ذلك بالاستعمالات العاریة عن القرائن المتّصلة فلو استعمل اللّفظ في المعنى المجازي أيّ مبلغ من الاستعمال و كان الاستعمالات كلّها أو جلها مع القرينة المتّصلة لم يحصل من مثله النقل إلى ذلك المعنى المجازي‌»[1]

مرحوم محقق رشتی، ملاک تقسیم وضع به وضع تعیینی و تعیّنی را «عامل اختصاص» (اختصاص لفظ به معنی) بر می شمارد به این معنی که اگر عامل اختصاص، «کثرت استعمال» باشد وضع تعیّنی است و اگر عامل، تخصیص «مخصص» باشد وضع تعیینی است. نکته حائز اهمیت آنکه، وضع تعیّنی در عبارت ایشان به صراحت تمام همان چیزی دانسته شده است که در علم ادبیات به آن «نقل» می گویند.

این در حالی است که صاحب فصول، ملاک را قصد دانسته است. ایشان می نویسد :

«الوضع تعيين اللفظ للدلالة على المعنى بنفسه فالتعيين جنس يشمل جميع التعیینیّات[2] و المراد به هنا ما يتناول التعيين عن قصد كما في المرتجل و يسمّى هذا النوع من الوضع بالوضع التعييني .. و التعيين من غير قصد كما في المنقولات بالغلبة و يسمى هذا النوع من الوضع بالوضع التعيني‌»[3]

ما می گوییم : آنچه در کلمات اصولیون مطرح است، با فرمایش میرزای رشتی سازگارتر است هر چند
می توان سخن صاحب فصول را نیز به آن برگرداند. چراکه اگر قصد در کار باشد نوبت به کثرت استعمال نمی رسد و وضع تعیّنی شکل می گیرد الا آنکه بگوییم : شاید به عللی استعمال کننده نخواهد واضع یک لفظ باشد و لذا علیرغم آنکه قصد دارد که این نام گذاری پدید آید ولی می خواهد آن نام در اثر کثرت استعمال ایجاد شود و لذا در این صورت قصد هست ولی وضع تعیّنی در اثر کثرت استعمال شکل گرفته است.