تعاریف وضع در کلمات اصولیون

    1. «نحو اختصاص» : آخوند خراسانی :

«الوضع هو نحو اختصاص للفظ بالمعنی و ارتباط خاص بینهما .. و بهذا المعنی صحّ تقسیمه الی التعیینی و التعیّنی»[1]

توضیح : ایشان نمی گویند چه نوع ارتباطی؟ و همین باعث اعتراضاتی به مرحوم آخوند شده است.

سؤال : چرا مرحوم آخوند از لفظ «تخصیص» استفاده نکرده و از لفظ «اختصاص» بهره برده است؟

جواب : لفظ «تخصیص» مصدر است و مصدر همراه با فاعل می باشد [به خلاف اسم مصدر که همان مصدر است بدون انتساب به فاعل ؛ در این باره حضرت امام در تهذیب الاصول می فرمایند: «المصدر و اسمه واحدان بالحقيقة، مختلفان بالاعتبار بانتسابه الى الفاعل و عدمه ، فلا يعقل وجود واحد منهما فى نفس الامر مع فقدان الاخر .» [2] ] ولی چون در وضع تعیّنی، واضع وجود ندارد ـ طبق برخی از اقوال ـ آخوند به ثمره و اثر و نتیجه وضع که همان «اختصاص لفظ به معنی» باشد، توجه می نماید.

با این بیان «اختصاص» در عبارت آخوند اسم مصدر یا حاصل مصدر نیست بلکه معلول مصدر است.[3]

اشکال امام بر آخوند خراسانی اعلی الله مقامهما :

«و الاختصاص الواقع فی کلام المحقق الخراسانی، لیس وضعاً بل اثره»[4]

ما می گوییم : این اشکال کامل به نظر می رسد.

نکته : مرحوم آیت الله بروجردی در نقد این تعریف آخوند می نویسد :

«لا يتبين بهذا التعريف ماهية الوضع و حقيقته، بل هو نحو فرار من تعريفه، كيف و إلاّ فمن الممكن أيضا أن يقال في تحديد الإنسان مثلا: إنه نحو موجود في الخارج»[5]

امام هم در لمحات الاصول در تقریر کلام مرحوم بروجردی می نویسند :

«و لا يخفى‌: أنّ هذا الكلام ليس إلاّ إحالة إلى‌ مجهول، و ليس له معنى‌ محصّل دالّ على‌ كيفيّة تعلّق الألفاظ بالمعاني»[6]

*

    2. قول صاحب الفصول :

مرحوم صاحب فصول در تعریف وضع می نویسد :

«الوضع تعيين اللفظ للدلالة على المعنى بنفسه فالتعيين جنس يشمل جميع التعيّنيات و المراد به هنا ما يتناول التعيين عن قصد كما في المرتجل و يسمّى هذا النوع من الوضع بالوضع التعييني ... و التعيين من غير قصد كما في المنقولات بالغلبة و يسمى هذا النوع من الوضع بالوضع التعيني‌»[7]

ایشان سپس می نویسد که با واژه «لفظ» دلالت های علامات دیگر را خارج کرده است چرا که علامات دیگر اگرچه دارای وضع هستند ولی وضع مصطلح در بحث اصول آنها را شامل نمی شود. و با قید «بنفسه»، دلالت های مجازی را خارج کرده است چراکه آنها به واسطه قرینه هستند.

می گوییم :

کلام صاحب فصول از کلام آخوند بهتر است چراکه به هویت وضع اشاره دارد و نه به اثر آن؛ ولی باز معلوم نمی کند که این تعیین چگونه است. و لذا این کلام با اکثر مبانی آینده که بررسی می کنیم سازگار است چراکه ممکن است تعیین به نحو «علامیت» باشد یا به نحو «هوهویت» و یا ..

*

    3. «تعهد» : محقق نهاوندی :

«الوضع عبارة عن تعهد الواضع لغیره بأنّه لا یتکلم باللفظ الفلانی الّا عند ارادة تفهیم المعنی الفلانی»[8] -[9]

مرحوم خوئی و مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری نیز همین تعریف را پذیرفته اند.

مرحوم حائری :

«ان يلتزم الواضع انه متى أراد معنى و تَعقّله و أراد افهام الغير تكلم بلفظ كذا فإذا التفت المخاطب بهذا الالتزام ينتقل إلى ذلك المعنى عند استماع ذلك اللفظ منه‌»[10]

مرحوم خوئی :

«ان حقيقة الوضع عبارة عن التعهد بإبراز المعنى الّذي تعلق قصد المتكلم بتفهيمه بلفظ مخصوص فكل واحد من أهل أي لغة متعهد في نفسه متى ما أراد تفهيم معنى خاص، أن يجعل مبرزه لفظاً مخصوصا» [11]