موضوع: الأصول العملية/أصالة الاحتياط /روایات ادله عدم تنجز علم اجمالی در شبهه غیرمحصوره

روایت: عن رسول الله (ص): یا اباذر! إياك والسؤال ، فإنه ذل حاضر وفقر تتعجله وفيه حساب طويل يوم القيامة.[1]

از گدایی بپرهیز، گدایی ذلت حاضر است، فقری است که تعجیل در آن می کنی، روز قیامت هم باید حساب طولانی پس بدهی. (درخواست کمک برای حل مشکل آن هم به انسانهای محترم اسمش گدایی نیست، بلکه مراد کسانی هستند که گدایی را به عنوان حرفه انتخاب کرده اند)

خلاصه:

سخن پیرامون این بود که آیا علم اجمالی در شبهه غیرمحصوره تنجز دارد یا ندارد؟

حداقل نظریه مشهور علما این است که تنجز ندارد، گفتند به دلیل اجماع، بناء العقلا، ولی هیچ چیز به اندازه روایات در این عرصه کارساز نیست.

روایات بر چند طایفه هستند:

طایفه اول. روایات جبن؛

طایفه دوم. روایات جواز شراء طعام و الانعام از عامل ظالم (کسی مسئول مالیات حاکم ظالم هست و چون نمی توانیم مشخصا گفت کدام یک از اموالش حلال یا حرام است می توان با او معامله داشته باشی)؛

طایفه سوم. روایاتی که می گویند اخذ جوائز عامل ظالم جایز است؛

طایفه چهارم. روایاتی که سخن از تصرف در مال مختلط به ربا دارد.

روایات جبن، سه روایت از امام باقر هست که بر می گردد به دو روایت، و 5 روایت از امام صادق هست؛ به نظر می رسد در این 8 روایت که حداقل استفاضه دارند، قصه سوال عبدالله بن سلیمان مطرح است، و اینکه امام پنیر خوردند و گفتند طعام یعجبنی (از آن خوشم می آید).

روایات امام باقر را خواندیم اما روایات امام صادق علیه السلام.

ابواب اطعمة المباحه باب 61 ح 2 و3 و 4 و 8 و 6 ، ج25 ص 118:

وَ(کلینی) عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ اَلْكُوفِيِّ‌(از مشایخ کلینی، در مجموع توثیق عام دارد) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ اَلنِّهْدِيِّ‌(حمدان القلانسی، نجاشی گفته است کوفیٌ مضطرب الحدیث؛ یعنی گاهی حدیثش دقیق است و مورد عنایت است و گاه دقیق نقل نمی کند، و کشی هم گفته است ثقه، بین قول کشی و قول نجاشی، قول نجاشی اقوی هست) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَلْوَلِيدِ(البجلی الخزاز، ثقه) عَنْ أَبَانِ بْنِ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ(البصری، چیزی از وثاقت و عدم وثاقتش نگفته اند، مجهولٌ) عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ سُلَيْمَانَ‌(توثیق عام دارد چون بزرگانی مثل ابن ابی عمیر از او روایت دارند) عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ‌: فِي اَلْجُبُنِّ قَالَ كُلُّ شَيْ‌ءٍ لَكَ حَلاَلٌ حَتَّى يَجِيئَكَ شَاهِدَانِ يَشْهَدَانِ أَنَّ فِيهِ مَيْتَةً‌. [2]

هر چیزی بر تو حلال است، هر هم شامل شبهه محصوره می شود و هم شامل شبهه غیر محصوره می شود، اما در شبهه محصوره دلیل داریم بر وجوب اجتناب، اطلاق عموم شامل شبهه غیرمحصوره می شود ولی دلیل بر اخراج شبهه محصوره داریم، برخلاف شبهه محصوره که دلیل بر اخراج شبهه محصوره داریم.

أَحْمَدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ اَلْبَرْقِيُّ‌ فِي اَلْمَحَاسِنِ(احمد بن محمد بن خالد برقی، ثقه، ولی زیاد از ضعفا نقل می کرد به همین خاطر توسط احمد بن محمد بن عیسی الاشعری از قم تبعید شد و بعد با احترام برگردانده شد) (عَنْ أَبِيهِ‌) عَنِ اِبْنِ أَبِي عُمَيْرٍ(از اصحاب اجماع، ثقهٌ جلیل) عَنْ عُبَيْدِ اَللَّهِ اَلْحَلَبِيِّ‌(ثقه) عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ سِنَانٍ‌(ثقه) قَالَ‌: سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ‌ عَنِ اَلْجُبُنِّ فَقَالَ إِنَّ أَكْلَهُ لَيُعْجِبُنِي ثُمَّ دَعَا بِهِ فَأَكَلَهُ‌. [3]

امام در این روایات هم با عمل جواب دادند و هم با گفتارشان.

وَ عَنْ أَبِيهِ‌(حمد بن محمد بن خالد برقی از پدرش) عَنْ صَفْوَانَ‌(بن یحیی البجلی، از مشایخ الثقات) عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ‌(البجلی، ثقه) عَنْ بَكْرِ بْنِ حَبِيبٍ‌(بکربن محمد بن حبیب، انه من علماء الامامیه، المتوفیّ سنه 248 در حالی که امام صادق در سنه 143 به شهادت رسیدند، تنقیح المقال ج13 مفصل از این بکربن محمدبن حبیب گفته است، و گفته است تهمت ارجاء به او داده شده، مذهبی که می گوید اگر ایمان به خدا داشته باشی چیزی به تو ضربه نمی زند، این مذهب اباحی گری است؛ البته این تهمت را می شود حل کرد ولی فاصله او با امام صادق را نمی توان حل کرد و نمی تواند از امام روایت کند) قَالَ‌: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ‌ عَنِ اَلْجُبُنِّ وَ أَنَّهُ تُوضَع فِيهِ اَلْإِنْفَحَةُ(پنیرمایه/شیردان) مِنَ اَلْمَيْتَةِ قَالَ لاَ تَصْلُحُ‌ ثُمَّ أَرْسَلَ بِدِرْهَمٍ فَقَالَ اِشْتَرِ مِنْ رَجُلٍ مُسْلِمٍ‌ وَ لاَ تَسْأَلْهُ عَنْ شَيْ‌ءٍ‌. [4]

از امام در مورد پنیر سوال شد که در آن از مایه پنیر میته می زنند، حضرت فرمود صلاح نیست(خوب نیست، اگر انفحه میته در آن هست) بعد درهمی فرستادند و فرمودند از یک مسلمان بخر و از او چیزی نپرس (که انفحه میته در آن هست یا نیست)

دلالتش این است چون شبهه غیرمحصوره هست امام از آن اجتناب نکرد.

عَبْدُ اَللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ(حمیری، ثقه) فِي قُرْبِ اَلْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْن عِيسَى(بن عبید، ثقه) وَ اَلْحَسَنِ بْنِ ظَرِيفٍ‌(بن ناصح، ثقه) وَ عَلِيِّ بْنِ إِسْمَاعِيلَ‌(السندی بن عیسی الاشعری، ثقه) كُلِّهِمْ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى(الجهنی، ثقه) قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ‌ يَقُولُ‌: كَانَ أَبِي يَبْعَثُ بِالدَّرَاهِمِ إِلَى اَلسُّوقِ فَيَشْتَرِي بِهَا جُبُنّاً وَ يُسَمِّي(بسم الله گفت) وَ يَأْكُلُ وَ لاَ يَسْأَلُ عَنْهُ‌. [5]

اینکه حضرت چند درهم دادند تا از بازار پنیر تهیه کنند و بسم الله گفتند و خوردند و سوال هم نکردند که آیا در آن انفحه میته هست یا نیست.

وَ(احمدبن ابی عبدالله البرقی) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ‌(بن محبوب، یا ابوسمینه که ضعیفٌ) عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ(البجلی، ثقه) عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبِي شُبَيْلٍ‌(عمرو بن ابی سهل در محاسن گفته ولی در وسائل عمر هست، مجهول هستند) قَالَ‌: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ‌ عَنِ اَلْجُبُنِّ قَالَ كَانَ أَبِي ذُكِرَ لَهُ مِنْهُ شَيْ‌ءٌ فَكَرِهَهُ ثُمَّ أَكَلَهُ فَإِذَا اِشْتَرَيْتَهُ فَاقْطَعْ وَ اُذْكُرِ اِسْمَ اَللَّهِ عَلَيْهِ وَ كُلْ‌. [6]

از امام در مورد پنیر سوال کردم،فرمود براى پدرم چيزى درباره پنیر گفتند كه آن را بد داشت بعد پنیر را خوردند، زمانی که پنیر خریدی و تکه کردی بسم الله بگو و بخور.

نکته: از مجموعه این روایات استفاده می شود که گرفتاری زمان امام صادق استفاده از انفحه میته بوده، و چون چنین بوده فلذا شبهه تحریم بوده ، امام خواستند این شبهه را بردارند، لکن ما در بحث میتة یک اختلافی با اهل سنت داریم، و آن این است که ما می گوییم در میتة آنی که تحله الحیاة نجس است نه ما لا تحله الحیاة(مانند پشم، شاخ ، سم، پر، ناخن، منقار و…). آنوقت گفته اند انفحه هم ملحق به آنها می شود، انفحه که تحله الحیاة است، ائمه تصریح دارند که انفحه میته نجس نیست، اما اهل سنت می گویند نجس است، برای همین ائمه علیهم السلام برای رد گم کردن ، بحث شبهه غیرمحصوره را مطرح کرده اند، چون به عقیده شیعه انفحه نجس نیست و برای اینکه به شیعه ننگ میته خوری نزنند با این ادبیات وارد شدند. (در ابواب نجاسات، از جمله نجاسات را میته ذکر کرده اند و در آنجا بر این مطلب تصریح دارند)

سخن این است که این مورد شبهه غیرمحصوره را به چه دلیل اهل بیت حلال دیده اند؟

یک. به دلیل سوق المسلمین.

استاد. سوق المسلمین نیست چون خود امام آن را زیر سوال می برد و می فرماید والله مااظنّ كلهم يسمّون هذه البربر وهذه السودان؛پس شبهه غیرمحصوره نه بدلیل سوق المسلمین بلکه به دلیل غیرمحصوره بودن است.

اگر روایات شامل شبهه محصوره و غیرمحصوره هم بشوند می گوییم اطلاق روایت می گوید نه از محصوره و نه از غیرمحصوره اجتناب نکن، و بخاطر اینکه یک لبنیاتی از میته استفاده می کند نمی گوییم همه لبنیاتی ها حرام است منتها محصوره ها را دلیل داریم که اجتناب از آن ها لازم است ولی در غیرمحصوره اجتناب لازم نیست.

به نظر می رسد دلیل عدم وجوب اجتناب از شبهه غیرمحصوره 8 روایت است که اگر یک روایتش هم بود برای استنباط ما کافی بود.

جلسه آینده طایفه دوم روایات را انشاء الله می خوانیم.