کراهت اتیان نماز فریضه در داخل و پشت بام کعبه/شرائط مکان المصلي /كتاب الصلاة

موضوع: كتاب الصلاة/شرائط مکان المصلي /کراهت اتیان نماز فریضه در داخل و پشت بام کعبه

مسئله: نماز در داخل و پشت بام کعبه

مسئلة ١۶٧. الإتيان بصلاة الفريضة في جوف الكعبة وعلى سطحها مكروه، ومع الإضطرار لا كراهة فيه.

بحث درباره نماز روی پشت بام بود که گفتیم مکروه است؛ یعنی باطل نیست و صحیح است.

اشکال: بعد نتیجه گرفتید که باطل است.

جواب: بله؛ اما متنی که نوشتیم و یقیناً موافق با سایر مراجع است، این است که چنین نمازی مکروه است.

مکروه، مطابق قواعد اجتهادی که داریم، درست است. دو مسئله وجود دارد: مسئله اول مربوط به داخل کعبه است که نماز فریضه در آنجا صحیح است، ولی مکروه است. دلیلش روایات است. برخی از روایات نهی کرده‌اند که ظاهراً دلالت بر حرمت دارد، ولی برخی دیگر از روایات گفته‌اند که صحیح است و اشکالی ندارد. نتیجه جمع بین این دو دسته روایت، حمل نهی بر کراهت است. این مسئله مربوط به داخل کعبه است که هیچ اشکالی ندارد، ولی کراهت دارد. اگر کسی نماز واجب را داخل کعبه بخواند، کراهت دارد. ولی کراهت در عبادت به معنای کم‌ترین ثواب است. بیش از این نیست؛ ولی ثوابش کم است.

صحیحه محمد بن مسلم می‌فرماید: وَ عَنْهُ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَا تُصَلِّ الْمَکْتُوبَةَ فِی الْکَعْبَةِ ... .[1]

و نیز موثقه یونس بن یعقوب می‌فرماید: وَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع حَضَرَتِ الصَّلَاةُ الْمَکْتُوبَةُ وَ أَنَا فِی الْکَعْبَةِ أَ فَأُصَلِّی فِیهَا قَالَ صَلِّ.[2]

وقت نماز واجب فرا رسیده است و من در کعبه هستم، چه کنم؟ آیا در آنجا نماز بخوانم؟ حضرت فرمودند: اشکالی ندارد.

سؤال: داخل کعبه به کدام طرف نماز بخوانند؟ آیا هر طرفی که بخواهند می‌توانند نماز بخوانند؟

جواب: آزاد است که به هر طرفی که می‌خواهند نماز بخوانند.

به قرینه این‌که از یک طرف نهی وجود دارد و از طرف دیگر فرموده‌اند: «لا بأس»، این قرینه نشان می‌دهد که مراد از نهی، کراهت است.

اما در مورد اقامه نماز فریضه بر پشت بام کعبه، روایاتی داریم که باید به آنها توجه کرد.

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ شُعَیْبِ بْنِ وَاقِدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ ع فِی حَدِیثِ الْمَنَاهِی قَالَ: نَهَی رَسُولُ اللَّهِ ص عَنِ الصَّلَاةِ عَلَی ظَهْرِ الْکَعْبَةِ.[3]

پیامبر اکرم (ص) نهی کرده و فرمودند: «روی پشت بام کعبه نماز نخوانید». همچنین امام رضا (ع) نیز فرمودند: «به همین شکل نمی‌توان روی پشت بام کعبه نماز خواند، بلکه باید بخوابی و نماز بخوانی».

این دو روایت به لحاظ سندی ضعیف هستند، و ما گفته‌ایم که مقتضای قاعده، بطلان نماز است. این حکم به دلیل قول خداوند متعال است که می‌فرماید: ﴿وَحَیْثُ مَا کُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ﴾؛ یعنی وقتی از بیرون به طرف کعبه نماز می‌خوانید، باید کل کعبه در مواجه شما قرار بگیرد. حال آنکه اگر روی پشت بام کعبه باشیم، چگونه نماز بخوانیم؟ به هر طرف که بایستیم، تنها قسمتی از فضای کعبه جلوی ماست. آیا این کافی است یا نه؟ در حالی که باید کل فضای کعبه در مقابل ما باشد، نه قسمتی از آن. اگر بپرسید که داخل کعبه چگونه است، پاسخ این است که وقتی شخص داخل کعبه نماز می‌خواند، همه کعبه روبرویش نیست. این مورد مقتضای جمع بین روایات است که نتیجه آن صحیح و مکروه بودن نماز است. اما درباره نماز روی پشت بام کعبه، روایتی نداریم و وقتی روایت نداریم، در توجیه آن دچار مشکل می‌شویم.

سؤال: اگر شخص در منتهی‌الیه پشت بام بایستد، به طوری که اکثر کعبه مقابلش قرار بگیرد، چگونه است؟

جواب: اگر طوری باشد که در انتهای پشت بام قرار بگیرد و به لحاظ عرفی همه کعبه روبرویش باشد، اشکالی ندارد.

جمع‌بندی این است که مطابق قواعد، نباید نماز واجب را روی پشت بام کعبه خواند. این مطلب را در شرح بیان کرده‌ایم و در متن نیز باید آن را تصحیح کنیم.

سؤال: اینکه گفتیم کعبه «الی عنان السماء» است، آیا این مسئله را توجیه نمی‌کند؟

جواب: «الی عنان السماء» درست است؛ اما وقتی شخص روی پشت بام کعبه می‌ایستد، همه فضای کعبه روبرویش نیست و این همان مسئله‌ای است که توضیح دادم.

این بحث مربوط به نماز واجب بود. اما مسئله بعدی درباره نماز مستحبی است.

مسئله: استحباب نماز مستحبی در داخل کعبه

مسئلة ١۶٨. لا تكره الصلاة المستحبة في جوف الكعبة، بل يستحب في جوف الكعبة الصلاة في مقابل كل ركن.

خواندن نماز مستحبی در داخل کعبه مستحب است و کراهت هم ندارد. بلکه نماز در مقابل هر رکن از ارکان کعبه مستحب است. به این صورت که در مقابل هر یک از ارکان، دو رکعت نماز بخوانی، مستحب است و ثواب دارد.

سؤال: آیا این مورد استثنا می‌شود؟

جواب: خیر، آن بحث مربوط به نماز واجب بود و این مسئله مربوط به نماز مستحبی است. این دو با هم تفاوت دارند.

صحیحه معاویة بن عمار چنین می‌فرماید: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: ... وَ لَکِنَّهُ دَخَلَهَا فِی الْفَتْحِ فَتْحِ مَکَّةَ وَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ بَیْنَ الْعَمُودَیْنِ وَ مَعَهُ أُسَامَةُ بْنُ زَیْدٍ.[4]

پس خود پیامبر اکرم (ص) هنگام فتح مکه، در داخل کعبه (جوف کعبه) نماز مستحبی خوانده‌اند.

سؤال: این روایت دو رکعت را نشان می‌دهد؛ اما شما فرمودید که بین هر دو رکن نماز بخواند.

جواب: مقصود این است که طبیعت کلیه این عمل را شامل می‌شود. پس پیامبر (ص) نماز مستحبی را خوانده‌اند. حالا چه نوع نمازی بوده است، کاری نداریم. بالاخره پیامبر (ص) نماز مستحبی را در داخل کعبه خوانده‌اند. چقدر یا چطور خوانده‌اند، مهم نیست.

سؤال: شما در متن فرموده‌اید که مقابل هر رکنی نماز بخواند؛ آیا حدیث خاصی در این زمینه وجود دارد؟

جواب: اینکه گفته‌شود در مقابل هر رکن نماز بخواند، روایاتی در این زمینه داریم. این روایات در باب هفدهم از ابواب قبله آمده‌اند.

سؤال: اینکه در روایت، «رکعتین» (دو رکعت) آمده است، آیا قرینه بر این است که نماز مستحب بوده است؟

جواب: بله.

احکام المساجد

مسئله: استحباب اقامه نماز در مساجد

مسئلة ١۶٩. يستحب إقامة الصلاة في المساجد، وأفضل المساجد المسجد الحرام ثم مسجد النبي(ص) ثم جامع الكوفة ثم مسجد الأقصى وبعده كل جامع في المدينة ثم مسجد المحلة ثم مسجد السوق.

مستحب است که انسان به جای خواندن نماز در خانه یا مغازه‌اش، به مسجد برود و در آنجا نماز بخواند. بهترین مساجد به ترتیب فضیلت عبارت‌اند از: مسجد الحرام، مسجد النبی (ص)، مسجد جامع کوفه، مسجد الاقصی، مسجد جامع هر شهر، مسجد محله، مسجد بازار

فضیلت این مساجد به ترتیب ذکر‌شده کاهش می‌یابد. بنابراین، مسجد الحرام دارای بالاترین فضیلت است و پس از آن به ترتیب، مسجد النبی (ص)، مسجد کوفه، مسجد الاقصی، مسجد جامع هر شهر، مسجد محله و در نهایت مسجد بازار قرار می‌گیرند.

روى الوسائل ما يناسب المقام في أبواب أحكام المساجد ففي الباب ٥٢ صحيحة الحسين بن خالد عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ: قَالَ الْبَاقِرُ ع صَلَاةٌ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَفْضَلُ مِنْ مِائَةِ أَلْفِ صَلَاةٍ فِی غَیْرِهِ مِنَ الْمَسَاجِدِ.[5]

یعنی یک نماز در مسجد الحرام، افضل از صد هزار نماز در بقیه مساجد است.

وأما مسجد النبي(ص) ففي الباب ٥٧، هارون بن خارجة قال: الصَّلَاةُ فِی مَسْجِدِ الرَّسُولِ ص تَعْدِلُ عَشَرَةَ آلَافِ صَلَاةٍ.[6]

نماز در مسجد النبی در مدینه، معادل ده هزار نماز است.

اما در مورد مسجد کوفه: وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ خَالِدٍ الْقَلَانِسِیِّ عَنِ الصَّادِقِ ع قَالَ: ... وَ الْکُوفَةُ حَرَمُ اللَّهِ وَ حَرَمُ رَسُولِهِ وَ حَرَمُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ؛ الصَّلَاةُ فِیهَا بِأَلْفِ صَلَاةٍ وَ سَکَتَ عَنِ الدِّرْهَمِ.[7] نماز در مسجد کوفه معادل هزار رکعت نماز است.

سؤال: منظور کوفه است یا مسجد کوفه؟

جواب: در اینجا کوفه گفته‌شده است، اما مراد، مسجد کوفه است.

وفي روايات كثيرة دلالة على شرفها وعظم قدرها.

و اما در مورد مسجد الاقصی، در باب ۶۴، صحیحه ابی حمزه ثمالی چنین آمده است: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: الْمَسَاجِدُ الْأَرْبَعَةُ الْمَسْجِدُ الْحَرَامُ وَ مَسْجِدُ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ مَسْجِدُ بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ مَسْجِدُ الْکُوفَةِ؛ یَا أَبَا حَمْزَةَ الْفَرِیضَةُ فِیهَا تَعْدِلُ حَجَّةً وَ النَّافِلَةُ تَعْدِلُ عُمْرَةً.[8]

اگر نماز واجبی در مسجد الاقصی به جا آوری، به منزله یک حج کامل است، و اگر نماز مستحبی در آنجا به جا آوری، معادل یک عمره کامل است.

سؤال: به چه قرینه‌ای مسجد الاقصی منظور بوده است؟

جواب: قضیه حج و عمره مربوط به هر چهار مسجد اصلی است که مسجد الاقصی نیز جزء آن‌هاست.

اما از میان مساجد مهم و بسیار شریف، مسجد سهله است که برای زیارت امام زمان (عج) از اماکن مخصوص ایشان محسوب می‌شود.

وأما مسجد السهلة ففي الباب ٤٩ ما يدل على غاية فضله وفي بعضها "أَمَا إِنَّهُ مَنْزِلُ صَاحِبِنَا إِذَا قَامَ بِأَهْلِهِ"[9] .

منزل و خانه شخصی امام زمان (عج) هنگام ظهور، مسجد سهله است.

سؤال: منظور خانه شخصی است یا مقر حکومت؟

جواب: خیر؛ فرموده‌اند: «مَنْزِلُ صَاحِبِنَا». بعداً ممکن است مسجدیت نداشته باشد. برای امام زمان (عج)، مسجد و غیر مسجد مجاز است. برای ائمه معصومین (ع) این احکام وجود ندارد. مانند امیرالمؤمنین (ع) و پیامبر (ص) که چنین شرایطی نداشتند.

حالا این موارد یکی‌یکی ذکر شده‌اند.

وأما سائر المساجد فكما ذكر، كما في الباب ٦٤ عن السكوني عن جعفر عن أبيه(ع) عن على(ع): "وَ صَلَاةٌ فِی الْمَسْجِدِ الْأَعْظَمِ (یعنی مسجد جامع هر شهر که بزرگترین مسجد آن شهر است.) مِائَةُ صَلَاةٍ (به اندازه صد نماز است) وَ صَلَاةٌ فِی مَسْجِدِ الْقَبِیلَةِ خَمْسٌ وَ عِشْرُونَ صَلَاةً وَ صَلَاةٌ فِی مَسْجِدِ السُّوقِ اثْنَتَا عَشْرَةَ صَلَاةً وَ صَلَاةُ الرَّجُلِ فِی بَیْتِهِ وَحْدَهُ صَلَاةٌ وَاحِدَةٌ".[10] (اگر در خانه اش نماز بخواند، یک نماز است.)

سؤال: به چه مسجدی، مسجد جامع در هر شهر گفته می‌شود؟ اسم که مهم نیست.

جواب: مسجد جامع به این دلیل جامع نامیده می‌شود که هم نماز جمعه و هم نماز جماعت در آن برگزار می‌شود. همچنین به این اعتبار که جامع اصناف مردم است

.

سؤال: مصلاها چگونه‌اند؟

جواب: مصلاها اعتباری ندارند و بعد از انقلاب ایجاد شده‌اند. در اصل، نماز جمعه باید در مسجد جامع برگزار شود. مثلاً در اهواز، مسجد جامعی وجود ندارد که گنجایش تمام نمازگزاران جمعه را داشته باشد. مسجد جامع فعلی، اسمش جامع است؛ اما اعتباری ندارد، چون گنجایش کافی ندارد و امکان برگزاری نماز جمعه در آن وجود ندارد.

سؤال: مساجد کوی‌ها و شهرک‌ها چگونه‌اند؟

جواب: مانند مسجد قبیله می‌شوند.

سؤال: روایت فرموده است که نماز در بیت‌المقدس هزار رکعت است و نماز در کوفه هم هزار رکعت بود. وجه افضلیت کوفه بر بیت‌المقدس چیست؟

جواب: معلوم نیست که افضلیتی داشته باشد. این دو مساوی‌اند.

سؤال: روایتی هست که می‌فرماید نماز در حرم معادل هزار هزار نماز است. در عروة الوثقی خوانده می‌شود.

جواب: ممکن است چنین روایتی وجود داشته باشد.

اشکال: پس در متن مسئله، ترتیب بین مسجد کوفه و مسجد الاقصی باید برداشته شود.

جواب: بالاخره جلو و عقب بودن آن‌ها مهم نیست. هر دوی‌شان مثل هم‌اند. اگر ایراد می‌گیرید، حتی اگر جای آن‌ها را عوض کنید، باز هم ایراد وارد است؛ چون مساوی‌اند. اگر فرض کنیم مساوی‌اند، هر کدام را جلو بیندازید، باز هم اشکال وارد است. بنابراین، این مسئله با تساوی آن‌ها قابل اغماض است.

اشکال: این عباراتی که آمده‌اند و فرموده‌اند: «حرم الله و حرم رسوله و حرم علی بن ابی‌طالب»، فقط در مورد کوفه است؛ یعنی افضلیت از این باب است.

جواب: اما جداگانه در مورد مسجد الاقصی هم تعریفات زیادی شده است، از جمله اینکه معراج پیامبر (ص) از آنجا بوده است. پس روایات زیادی درباره مسجد الاقصی وجود دارند. همچنین آیات شریفه‌ای نیز درباره مسجد الاقصی وجود دارد.