فقه شعائر / بررسی مصادیق شعائر / زیارت / زیارت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) / حدیث لا تجعلوا قبری عیدا و نقد آن

موضوع: فقه شعائر / بررسی مصادیق شعائر / زیارت / زیارت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) / حدیث لا تجعلوا قبری عیدا و نقد آن

کلام در فقه شعائر، درباره زیارت و حکم زیارت امام حسین (علیه السلام) است. به مناسبت ذکر مقدمات، گفته شد اصل زیارت در نزد همه مسلمانان مندوب و استحبابش ثابت است. در این رابطه، به سخن وهابی‌ها رسیدیم که زیارت شدّ رِحال، فقط برای 3 جا مستحب است و برای غیر آن 3 جا حرام است. طبق روایتی که به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) اسناد دادند، لَا تُشَدُّ الرِّحَالُ إِلَّا إِلَى ثَلَاثَةِ مَسَاجِدَ: مَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَسْجِدِي هَذَا وَالْمَسْجِدِ الْأَقْصَى[1] ، در این زمینه بحث مفصلی داشتیم و در مدارک شیعی ما هم، شبیه این روایت، از امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) نقل شده و فقط به جای مسجد الاقصی، مسجد کوفه آمده است.

دلیل دوم عدم جواز زیارت: حدیث لا تتخذوا (لا تجعلوا) قبری عیدا

در ادامه، به دلیل دیگر وهابی‌ها برای عدم جواز زیارت حرم نبوی اشاره می‌کنیم و آن حدیث لا تتخذوا (لا تجعلوا) قبری عیدا از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌باشد.

8804 - حَدَّثَنَا سُرَيْجٌ، قَالَ: حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ نَافِعٍ، عَنِ ابْنِ أَبِي ذِئْبٍ، عَنْ سَعِيدٍ الْمَقْبُرِيِّ، عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «لَا تَتَّخِذُوا قَبْرِي عِيدًا، وَلَا تَجْعَلُوا بُيُوتَكُمْ قُبُورًا، وَحَيْثُمَا كُنْتُمْ فَصَلُّوا عَلَيَّ، فَإِنَّ صَلَاتَكُمْ تَبْلُغُنِي».[2] این، روایتی است که در مدارک، مسند احمد چاپ بیروت نقل شده است.

احمد حنبل در جای دیگری از کتابش به جای لا تتخذوا قبری عیدا، آورده اللَّهُمَّ لاَ تَجْعَلْ قَبْرِى وَثَناً، لَعَنَ الله قَوْماً اتَّخَذُوا قُبُورَ أَنْبِيَائِهِمْ مَسَاجِدَ،[3] قبر مرا بت قرار ندهید. در چاپ فوق اللهم (مخاطب، مردم نیستند، بلکه درخواست و دعا از خدای متعال است) لا تجعل قبری وثنا. طبعاً وقتی دعا از خدای متعال می‌کنند، مسلمانان هم مخاطب هستند. در این روایت، نهی استعمال شده، که ظهور در حرمت دارد. پس حرام است که قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را عید قرار دهید.

در این روایت، عیدا به چه معنا است؟ عید، چه اسم زمان و چه اسم مکان باشد، برای اجتماع گروهی که به آمدن در آن زمان یا مکان عادت کرده باشند، گفته می‌شود. عید از عاد به معنای عادت کردن می‌آید. مثلاً این معنا را ابن قیم جوزی در جلد اول کتابش صفحه 190 می‌گوید. برای لا تجعلوا قبری عیدا، 2 تقریب بیان کردند که حرمت شدّ رِحال به منظور زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را می‌فهماند.

بررسی مراد از عید در حدیث

تقریب اول: اگر عید ناظر به زمان باشد. مقصود از این فراز، عادت کردن به زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در روزهای خاص مثل جمعه یا هر ماه است. طبعاً عادت کردن به زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در زمان خاص و بار سفر بستن به قصد زیارت در آن ایام و اوقات، به نوعی عید قرار دادن قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است. چون بار سفر می‌بندند که در زمان خاصی به زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بروند. در حالیکه فرمود لا تجعلوا قبری عیدا، قبر مرا در زمان عید قرار ندهید، که در زمان‌های خاصی اجتماع کنید. وقتی می‌خواهند اجتماع کنند، طبیعی است که بار سفر هم می‌بندند و روایت می‌گوید چنین کاری نکنید.

تقریب دوم: اگر عید ناظر به مکان باشد. یعنی درود و سلام و دعا برای من (پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)) نیازی به عادت به اجتماع در نزد قبرم، که با مسافرت و شدّ رِحال همراه است، ندارد و این کار را نکنید. عادت نکنید که در مکان قبر من اجتماع کنید. طبعاً وقتی می‌گویند عادت به اجتماع در مکان قبر من نکنید، یعنی شدّ رِحال هم نکنید.

پس مسافرت و شدّ رِحال به سوی حرم مطهر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) حرام می‌شود. بعضی، از این جلوتر آمده و گفتند قصد زیارت، به خاطر دعا کردن نزد قبر مطهر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، حتی اگر موجب سفر نشود، نوعی اجتماع و عید قرار دادن قبر است و گزارش ابن ابی شیبه و ابو یعلا از امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) را هم برای تقریب خودشان تلقی کرده‌اند.

پاسخ از این محتملات

ما می‌گوییم در این تعبیر، با فرض صحت سند، چه احتمالاتی وجود دارد و با وجود این احتمالات، اگر نگوییم بعضی‌هایش متعین است، با وجود این تعین، جایی برای سخن وهابیت نمی‌ماند و اگر هم متعین نباشد، لااقل احتمالاتی هست و اذا جاء الاحتمال بطل الاستدلال؛ پس روایت می‌شود مجمل. یعنی دلیل بر سخن وهابیت نمی‌شود.

احتمال اول: پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌خواهند بفرمایند در زیارت قبر من، کوتاهی و سستی نشود، که فقط در برخی اوقات باشد. لَا تَتَّخِذُوا قَبْرِي عِيدًا،[4] چطور در عیدها و زمان‌های خاص دور هم جمع می‌شوید، زمان خاصی هم برای قبر من قرار ندهید که فقط در زمان‌های خاص به زیارت قبر من بیایید. اتفاقاً روایت، برعکس برای فراوانی و کثرت زیارت قبر مطهر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) تشویق و ایجاد انگیزه می‌کند.

شاهد مطلب، جمله وَلَا تَجْعَلُوا بُيُوتَكُمْ قُبُورًا است، در خانه‌هایتان سلام و صلوات و درود را ترک نکنید، است؛ به گونه‌ای که مثل قبور خالی از صلات و سلام باشد یا جمله فوق، ممکن است معنی دیگری داشته باشد، که قبرهایتان را در خانه‌ها قرار ندهید و بگویید شما را در قبرستان و مقابر دفن کنند.

پس معنای اول این شد که زمان‌های خاص را برای زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) قرار ندهید. وَحَيْثُمَا كُنْتُمْ فَصَلُّوا عَلَيَّ، فَإِنَّ صَلَاتَكُمْ تَبْلُغُنِي، هر جا بودید بر من صلوات بفرستید که صلوات شما به من می‌رسد (کنایه از اینکه تا می‌توانید صلوات بفرستید). صلوات فرستادن خود را هم مقید به آمدن نزد قبر من نکنید. زیاد به زیارت قبر من بیایید اما مثل زمان عید قرار ندهید که یک یا 2 بار در سال باشد، اما اگر از راه دور هم به من صلوات بفرستید، به من می‌رسد. این احتمال، نه تنها ادعای وهابیت را ثابت نمی‌کند، بلکه نقطه مقابلش را هم بیان می‌کند.

احتمال دوم: در این فراز، حضرت (علیه السلام) از اینکه برای زیارت قبر مطهر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) یک روز خاص معین شود که زیارت فقط در همان روز مثل مشاهد مشرفه که زیارتشان در روز معینی مثل عید انجام می‌شود، نهی می‌کنند و به خصوص در عیدها سفارش شده است. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌خواهند بگویند زیارت مرا محدود به چند روز خاص نکنید و شایسته است که مرقد مطهر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در هر زمان ممکنی زیارت شود، که این معنا تقریباً شبیه معنای اول می‌شود.

احتمال سوم: قبر مرا عید قرار ندهید. یعنی کنار قبر من رفتار عیدانه نکنید، همانطور که در عیدها بساط لهو لعب می‌گسترانید. رفتاری را که در روزهای عید مرسوم است، در روزی که به زیارت قبر من می‌آیید، نداشته باشید. یعنی احترام مقام شایسته قبر مطهر من (پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)) را داشته باشید و حفظ کنید. یعنی همانطور که در زمان حیات پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به زیارت ایشان می‌آیید، حتی در آنجا هم، ﴿لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ﴾،[5] صدایتان را بالاتر از صدای ایشان نمی‌کنید و در کنار حضرت (صلی الله علیه و آله و سلم) به دنیا و دنیاطلبی توجه ندارید، بعد از رحلت و شهادت من هم، همین رفتار را داشته باشید.

احتمال چهارم: پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند برای زیارت قبر من در یک زمان خاص اجتماع نکنید. چون ممکن است این اجتماعات برایتان مشقّت داشته باشد، که خود را مقید کنید که حتماً در یک زمان خاص به زیارت قبر من بیایید. اگر رسیدید، در فلان روز و اگر نرسیدید در یک روز دیگر بیایید یا ممکن است در آن روز خاص سبب شود بی‌حرمتی و بی‌توجهی و شلوغی شود و نتوانید درست زیارت کنید. پس نهی از اجتماع می‌کند، به خاطر ایجاد ارشاد به اینکه ممکن است در این اجتماعات مشقّت و مفسده و امثالهم باشد.

احتمال پنجم: پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از رفت و برگشت زیاد برای زیارت قبرشان نهی می‌کنند تا زائر تصور نکند که هر کسی نزد قبر و حرم مطهر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نیست، دعا و سلام و درودش به ایشان نمی‌رسد. یعنی نزد قبر من رفت و آمد زیاد نکنید که فکر کنید اگر نیایید، فایده‌ای ندارد و از راه دور نمی‌توانید به هدفی برسید. شاهد مطلب، جمله وَحَيْثُمَا كُنْتُمْ فَصَلُّوا عَلَيَّ، فَإِنَّ صَلَاتَكُمْ تَبْلُغُنِي، زیاد مراوده نکنید که فکر کنید باید کنار قبر من در زمان‌های خاص کنار قبر من بیایید و بروید تا دعایتان مستجاب شود و صلواتتان به من برسد، است. بلکه از هر جا که باشید صلوات و درود و دعایتان به من می‌رسد.

به نظر ما، در اینجا ارشاد به رعایت ادب، احترام و توجه می‌باشد، که زیارت من با غفلت، مزاح، بی‌توجهی و توجه به دنیا همراه نباشد. همان‌گونه که بعضی از مردم در عیدها به غفلت و شوخی و مزاح و توجه به دنیا و امثالهم می‌پردازند.

در این زمینه روایاتی هم وجود دارد که مثلاً از حسن بن الحسن (فرزند امام حسن مجتبی (علیه السلام)) حسن مثنی نقل شده که دید عده‌ای کنار قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) هستند. ایشان فرمود لا تجعلوا قبری عیدا. که هنگامی که به زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده بودند، حرمت قبر را رعایت نمی‌کردند و ایشان، آن‌ها را از بی ادبی و گستاخی نهی کرد. یعنی به رعایت احترام و ادب ارشاد می‌کند.