فقه شعائر / بررسی مصادیق شعائر / زیارت / زیارت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) / حدیث شدّ رحال و نقد دلالی آن

موضوع: فقه شعائر / بررسی مصادیق شعائر / زیارت / زیارت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) / حدیث شدّ رحال و نقد دلالی آن

به مناسبت مقدمه بحث وارد حدیث لَا تُشَدُّ الرِّحَالُ إِلَّا إِلَى ثَلَاثَةِ مَسَاجِدَ مساجد می‌شویم که وهابیت می‌خواهند از این حدیث، که هم در بخاری و مسلم و هم در جاهای دیگر آمده، استفاده کنند که شدّ رِحال برای زیارت قبر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و به طریق اولی اهل بیت (علیهم السلام) هم جایز نیست. در این مورد چند نقل وجود دارد.

نقل اول: لَا تُشَدُّ الرِّحَالُ إِلَّا إِلَى ثَلَاثَةِ مَسَاجِدَ: مَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَسْجِدِي هَذَا وَالْمَسْجِدِ الْأَقْصَى[1] این جمله، نفی و استثنا است و مستثنی‌منه می‌خواهد، که یکی از 3 احتمال زیر است:

احتمال اول: لفظ قبر

احتمال دوم: لفظ مکان

احتمال سوم: مسجد

قبر و مکان را بررسی کردیم و به احتمال سوم رسیدیم. پس مستثنی‌منه جمله لَا تُشَدُّ الرِّحَالُ إِلَّا إِلَى ثَلَاثَةِ مَسَاجِدَ، مسجد است.

با توجه به این احتمال (سوم)، نمی‌تواند قبر و مکان باشد، بلکه باید لا تشد الرحال الی مسجد ذکر الله فیه الا الی ثلاثه مساجد باشد. پس محور در کلام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌شود مسجد.

بنابراین، این روایت ربطی به سفر برای زیارت ندارد و می‌گوید لا تشد الرحال الی مسجد الا الی ثلاثه مساجد. فوقش حدیث می‌فرماید شدّ رِحال برای هیچ مسجدی نکنید، الا این 3 مسجد. پس به شدّ رِحال برای زیارت قبر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) چه ربطی دارد؟ چون فرض این است که گفتیم مستثنی‌منه، مسجد است. پس روایت، دخلی به بحث ما نحن فیه نخواهد داشت و زیارت قبر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) از موضوع این حدیث خارج است.

پس قائلان به حرمت شدّ رِحال برای زیارت قبر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نمی‌توانند به این حدیث استناد کنند و نسبت به زیارت، سالبه به انتفاع موضوع است. جمله لا تشد الرحال الی مسجد الا الی ثلاثه مساجد، مبتلا به اشکال است، چون پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) شدّ رِحال به مسجد قبا داشته‌اند و مسجد قبا جزء این 3 مسجد نیست.

اولاً: حصر موجود در روایت، حصر حقیقی نیست، بلکه حصر نسبی است.

ثانیاً: نهی در حدیث، نهی مولوی نیست، بلکه نهی تنزیهی و ارشادی است. ارشاد به اکثریت ثواب و فضیلت بیشتر در این 3 مسجد.

نقل اول: لَا تُشَدُّ الرِّحَالُ إِلَّا إِلَى ثَلَاثَةِ مَسَاجِدَ، یعنی این 3 مسجد نسبت به سایر مساجد فضیلت و افضلیت دارند. به این معنا که وقتی در شهری مسجدی هست، وجهی ندارد که مکلف برای اقامه نماز، به شهر و مسجد دیگری شدّ رِحال داشته باشد. یعنی به دنبال این نباشد که به مسجد دیگری برود، مگر 3 مسجد. ارشاد به فضیلت بیشتر، صلات و دعا و مسئلت در این 3 مسجد است.

مساجد، محل عبادت و نماز خواندن هستند و در فضیلت فرقی ندارند، الا اینکه برای مسجدی به دلیل معتبری، فضیلت بیشتری ثابت شود، که شده است. مثلاً فضیلت مسجد محله از مسجد بازار بیشتر است یا فضیلت مسجد جامع از مسجد محله بیشتر است. همچنین، فضیلت این 3 مسجد هم، از سایر مساجد بیشتر است.

بعضی‌ها هم یک احتمال داده و گفته‌اند شاید حصر در این 3 مسجد، از باب فضیلت نماز و عبادت و دعا در آنها نباشد، بلکه از باب فضیلت مکان آنها باشد و از بین اماکن و بقعه‌های با فضیلت، به این 3 مسجد سفر انجام دهید، چون مکان این 3 مسجد از سایر مساجد، برتر و والاتر است و طبعاً سفر به این 3 مکان خاص و زیارت آنها مشروع است.

پس در فرض تقدیر لفظ مسجد، ولو کلام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) دائرمدار لفظ مسجد است و در ظاهر به زیارت قبر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) ارتباطی ندارد، اما به دلالت اولویت، از سفر به اماکن و بقعه‌هایی غیر از این 3 مسجد نهی شده‌ایم. پس این 3 مکان فضیلت دارند و سایر مساجد، چون به اندازه این 3 مکان فضیلت ندارند، سفر به آنها جایز نیست و به مفهوم اولویت، سفر برای زیارت قبر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) جایز نیست.

در مقام پاسخ می‌گوییم چه کسی گفته این 3 مسجد بر مکان قبر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) اولویت دارند؟ اتفاقاً ما روایات و ادله‌ای داریم که موضع قبر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بر سایر مکان‌ها برتری دارد. لذا این سخن پذیرفته شدنی نیست.

پس سخن اخیر این شد که حصر در این 3 نقطه، از باب فضیلت مکان این 3 نقطه است. لذا برای این 3 مکان شدّ رِحال کنید و برای مکان‌های دیگر نکنید و به مفهوم اولویت، از جمله مکان‌های دیگر، می‌شود زیارت قبر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم). پس ولو به ظاهر، به زیارت قبر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) کاری ندارد، اما با مفهوم اولویت، قبر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) هم داخل در قضیه می‌شود.

در مقام پاسخ هم گفتیم اماکنی با فضیلت‌تر از این 3 مکان وجود دارد و مکان قبر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) از خود این 3 مکان، افضل است، تا چه برسد افضلیت از سایر مساجد.

نقل دوم: انَّمَا تُشَدُّ الرِّحَالُ إِلَى ثَلَاثَةِ مَسَاجِدَ.[2] بدون نفی و الا و مستثنی و مستثنی‌منه است. فقط شدّ رِحال به 3 مسجد می‌شود و بار سفر به 3 مسجد بسته می‌شود. می‌گویند انما، دال بر حصر و تنها برای این 3 مسجد است، از باب فضیلت بقعه این 3 مسجد یا فضیلت نماز گزاردن و عبادت و دعا کردن در این 3 مسجد می‌شود بار سفر به آنها ببندیم. مفهوم مخالفش این است که سفر برای مساجد و اماکن دیگر، غیر از این 3 مسجد، حتی سفر برای زیارت قبر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مشروع و جایز نیست. ابن تیمیه و پیروانش هم این را می‌گویند. با این بیان، زیارت هم، در مفهوم مخالف داخل می‌شود. فقط برای این 3 مسجد شدّ رِحال کنید، نه غیر آنها، که غیر این 3 مسجد می‌شود سایر مساجد و نیز زیارتگاه‌ها.

ما می‌گوییم آیا مراد از انما، حصر حقیقی است یا حصر اضافی؟ اگر حصر حقیقی باشد، شدّ رِحال برای سفر است و برای تحصیل علم چه می‌شود؟ ﴿فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ﴾[3] (آیه نفر). این آیه تحذیر می‌کند که چرا برای تحصیل علم نفر نمی‌کنید؟ ما می‌گوییم در این صورت، در انما تشد الرحال الی ثلاثه مساجد، سفر برای تجارت چه می‌شود؟ مگر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) سفر برای تجارت، تحصیل علم، صله رحم و امثالهم نداشتند؟ بله، داشتند. در دین سفر برای صله رحم، این همه تأکید شده است. پس این حصر نمی‌تواند حصر حقیقی باشد و باطل است و حصرش می‌شود حصر نسبی. یعنی نسبت به سایر مکان‌ها افضلیت دارد و بعضی جاها از تحت این حصر خارج شده‌اند، به ادله قطعیه. بنابراین در فضیلت این 3 مسجد، چه از باب نماز و عبادت کردن و چه از باب فضیلت خود این مکان‌ها، حرمت شدّ رِحال برای زیارت قبر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) استفاده نمی‌شود.

نقل سوم: تشد الرحال الی ثلاثه مساجد یا خيْر مَا رُكِبَتْ إِلَيْهِ الرَّوَاحِلُ.[4] یعنی وجه اول (نفی و الا) و حصر (وجه دوم (انما)) نیست، بلکه جمله موجبه است.

در مقام پاسخ می‌گوییم شدّ رِحال به 3 مسجد می‌شود و معنایش این است که آیا شدّ رِحال به سایر مساجد اشکال دارد؟ خیر، اثبات شیء نفی ما ادا نمی‌کند. اگر بگویید اخبار است، منظور این است که مردم به 3 مسجد شدّ رِحال می‌کنند و اگر اخبار و مفهوم مخالف بگیریم، که مردم به سایر مساجد شدّ رِحال نمی‌کنند، دروغ است.

پس اخبار در یک وجه از آن مشکلی ندارد و در یک وجه باطل است. اگر انشا باشد، باید به 3 مسجد شدّ رِحال کنید، که کسی هم نگفته باید به مسجد الاقصی شدّ رِحال کنید، که در این صورت، خیلی‌ها واجب تکلیفی خود را انجام نداده‌اند. مثلاً اگر کسی در عمرش به مدینه نرود، انگار یک وجوب را ترک کرده و مستحق عقاب است، در حالیکه اینگونه نیست. پس جمله خبری در مقام انشا هم نیست و اگر هم باشد، دلالت بر حرمت سفر برای زیارت قبر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) ندارد، چون می‌شود سالبه به انتفاء موضوع. چه، در معنای مطابقیش، خبر باشد، مشکلی ندارد و در معنای التزامیش، دروغ است. اگر انشا باشد، در معنای مطابقیش، مشکل دارد، چون معنایش این است که سفر به این 3 مسجد واجب است و کسی این را نگفته و اگر مفهوم مخالفی هم داشته باشد، نمی‌تواند، چون نسبت به زیارت قبر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌شود سالبه به انتفاع موضوع.

آیت الله سبحانی (حفظه الله) در مقام پاسخ، به بعضی از پاسخ‌هایی که گفتیم، اشاره کردند و در ادامه می‌فرمایند اگر هدف، منع تمام سفرهای معنویه باشد، در اینجا حصر معنا ندارد. مثلاً چون در موسم حج برای سفر به عرفات، مشعر و منا شدّ رِحال می‌کنند، اگر سفر دینی هم، حتی برای ماسوای این 3 مسجد، حرام باشد، پس چرا حاجی‌ها به این مناطق شدّ رِحال می‌کنند؟!

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به مسجد قبا شدّ رِحال کردند. پس این شدّ رِحال‌ها چه می‌شود؟ خود قرآن کریم و روایات شریفه هم نسبت به بعضی از سفرهای دینی تحذیر و ترغیب کردند، مثل سفر برای جهاد در راه خدا. ما گفتیم آیا طلب علم، صله رحم، زیارت والدین و سیر در زمین، شدّ رِحال نیست؟ واضح است که کسی که می‌خواهد در زمین سیر کند، شدّ رِحال می‌کند.

به تعبیر دیگر، آیا طلب علم، ولو در چین، شدّ رِحال نیست؟ پس یقیناً با توجه به معنایی که گفتیم، حداکثر فضیلتی را برای این 3 مکان نسبت به سایر مکان‌ها بیان می‌کند و شدّ رِحال، کسانی را شامل می‌شود که در آن شهر نیستند. ایشان می‌فرمایند موقف قرآن کریم از زیارت قبور مؤمنین. وقتی قرآن کریم برای زیارت قبور مؤمنین آثار و برکاتی قائل شده، به طریق اولی برای زیارت قبر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام) هم هست.