فقه شعائر / بررسی مصادیق شعائر / زیارت / زیارت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) / حدیث شدّ رحال

موضوع: فقه شعائر / بررسی مصادیق شعائر / زیارت / زیارت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) / حدیث شدّ رحال

کلام در بحث فقه شعائر، بحث زیارت امام حسین (علیه السلام) است، که آیا این زیارت، واجب است یا خیر؟ اگر واجب است، آیا وجوبش عینی است یا کفائی؟ اگر وجوبش عینی است، آیا در تمام عمر یک بار واجب می‌شود یا بیشتر؟ آیا دایره وجوب زیارت برای قادر متمکن با غیر قادر و غیر متمکن، متفاوت است یا خیر؟

قبل از ورود به اصل بحث، به بعضی از مقدمات در این رابطه اشاره می‌کنیم. یکی از مقدمات این بود که زیارت امام حسین (علیه السلام) و بلکه کل زیارات، مندوب و مستحب هستند. مطلوبیت به ما هی مطلوبیت دارند. در نزد سنی‌ها هم نسبت به زیارت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مطالبی اشاره شد. سنی‌ها روایتی دارند، که ما هم با یک اختلاف تعبیری، آن را در مدارک خودمان داریم.

حدیث شدّ رحال

1409 - حَدَّثَنَا أَبُو بَكْرِ بْنُ أَبِي شَيْبَةَ قَالَ: حَدَّثَنَا عَبْدُ الْأَعْلَى، عَنْ مَعْمَرٍ، عَنِ الزُّهْرِيِّ، عَنْ سَعِيدِ بْنِ الْمُسَيِّبِ، عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ، أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: "لَا تُشَدُّ الرِّحَالُ إِلَّا إِلَى ثَلَاثَةِ مَسَاجِدَ: مَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَسْجِدِي هَذَا وَالْمَسْجِدِ الْأَقْصَى"،[1] که اصطلاحاً به حدیث شدّ رحال معروف است. در این زمینه، کتاب‌های متعددی هم نوشته شده و شاید از جهتی، بهترین یا لااقل یکی از بهترین کتاب‌ها را در این زمینه و با همین عنوان، آیت الله سبحانی (حفظه الله) نوشته‌اند. ما فارغ از ترتیب و ابحاث این کتاب، عرایضی در این زمینه تقدیم می‌کنیم.

عنوان روایت طبق مدارک سنی‌ها: رحال، چیزی است که روی پشت شتر می‌بندند و داخل آن می‌نشینند. شدّ رحال یعنی محکم کردن رحال و آماده کردن برای سفر. نباید این کار انجام شود و شد رحال، نهی و حرام است لا تشد الرحال الا الی ثلاثه مساجد، الا به 3 مسجد:

1- مسجد الحرام

2- مسجد الاقصی (در بیت المقدس)

3- مسجدی هذا

شد رحال برای مسجد، نه برای زیارت قبر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در مسجد النبی یا مسجد امامان. شد رحال برای این 3 مسجد استثنا شده و در ماسوای آنها جایز نیست و منهی و حرام است.

راویان و طرق و تعابیر مختلفی درباره این روایت وجود دارد، اما فعلاً از مدارک سنی‌ها می‌گوییم. تعابیر و الفاظش مختلف است و راوی‌های متعدد دارد،؛ امیرالمؤمنین علی ابن ابی طالب (علیه السلام) از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم). و سایرین مثل ابو سعید خدری، ابو هریره، جابر بن عبدالله انصاری، عبدالله پسر عمر، عبدالله پسر عمروعاص، ابو الجعد ذمری، واثله بن اسقع، مقدام بن معدی کرب، ابو امامه، عمر و غیره.

روایت ابو سعید خدری را عده‌ای، از جمله بخاری، ترمذی، ابن ماجه و غیره به شخصی، به نام قزعه بن یحیی طریق دارند که از ابو سعید خدری نقل کردند و متن روایت در صحیح بخاری این گونه است.

1864 - حَدَّثَنَا سُلَيْمَانُ بْنُ حَرْبٍ، حَدَّثَنَا شُعْبَةُ، عَنْ عَبْدِ المَلِكِ بْنِ عُمَيْرٍ، عَنْ قَزَعَةَ، مَوْلَى زِيَادٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا سَعِيدٍ، وَقَدْ غَزَا مَعَ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ثِنْتَيْ عَشْرَةَ غَزْوَةً، قَالَ: أَرْبَعٌ سَمِعْتُهُنَّ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، أَوْ قَالَ: - يُحَدِّثُهُنَّ عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ -، فَأَعْجَبْنَنِي وَآنَقْنَنِي: " أَنْ لاَ تُسَافِرَ امْرَأَةٌ مَسِيرَةَ يَوْمَيْنِ لَيْسَ مَعَهَا زَوْجُهَا، أَوْ ذُو مَحْرَمٍ، وَلاَ صَوْمَ يَوْمَيْنِ الفِطْرِ وَالأَضْحَى، وَلاَ صَلاَةَ بَعْدَ صَلاَتَيْنِ بَعْدَ العَصْرِ حَتَّى تَغْرُبَ الشَّمْسُ، وَبَعْدَ الصُّبْحِ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ، وَلاَ تُشَدُّ الرِّحَالُ إِلَّا إِلَى ثَلاَثَةِ مَسَاجِدَ: مَسْجِدِ الحَرَامِ، وَمَسْجِدِي، وَمَسْجِدِ الأَقْصَى.[2]

زن نباید 2 روز (در آن زمان که با اسب و قاطر و شتر مسافرت می‌کردند) مسافرت کند. کمتر از این مقدار اگر سفر کند، مشکلی ندارد اما بیشتر از این مقدار باید شوهرش یا محرمش همراهش باشد. نباید در 2 روز روزه بگیرد: عید فطر و عید قربان. و بعد از نماز صبح تا طلوع خورشید نمی‌شود نماز خواند. (یکی از نمازهایی که سنی‌ها ممنوع می‌دانند، نماز بعد از نماز صبح است. لذا اگر کسی نماز صبح را با اینها خوانده باشد و بلافاصله بخواهد دوباره نماز صبح خود را بخواند، مشکل پیدا می‌کند، مگر اینکه وقتی اذان گفتند و هنوز اقامه نگفتند، ابتدا نماز صبحش را بخواند و بعد با نماز صبح آنها خم و راست شود.) و بعد از نماز عصر تا غروب هم، جای نماز خواندن نیست.

شاهد مطلب این جمله است: وَلاَ تُشَدُّ الرِّحَالُ إِلَّا إِلَى ثَلاَثَةِ مَسَاجِدَ، که مستثنی‌منه آن، عموم دارد.

طرق دیگری هم برای این حدیث آورده‌اند. مثلاً احمد در مسندش جلد 18 صفحات 73 و 122، طبرانی در المعجم الکبیر (3 معجم دارد: معجم الکبیر، معجم الوسیط، معجم الصغیر) جلد 15 صفحه 172.

در بعضی از طرق، مستثنی‌منه هم آمده است. لا تشد الرحال الی مسجد یذکر الله فیه الا الی ثلاثه مساجد. مثلاً ذهبی و دیگران آن را آورده‌اند. احمد و ابو یعلی از طریق لیث و عبدالحمید بهرام از شهر بن حوشب روایت کرده‌اند. احمد در جلد 18 صفحه 383 و ابویعلی در جلد 2 صفحه 489.

حَدَّثَنَا زُهَيْرٌ، حَدَّثَنَا جَرِيرٌ، عَنْ لَيْثٍ، عَنْ شَهْرٍ قَالَ: أَقْبَلْتُ أَنَا وَرِجَالٌ مِنْ عُمْرَةٍ، فَمَرَرْنَا بِأَبِي سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ، فَدَخَلْنَا عَلَيْهِ فَقَالَ: أَيْنَ تُرِيدُونَ؟ قُلْتُ: نُرِيدُ الطُّورَ، قَالَ: وَمَا الطُّورُ؟ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ: "لَا تُشَدُّ رِحَالُ الْمَطِيِّ إِلَى مَسْجِدٍ يُذْكَرُ اللَّهُ فِيهِ إِلَّا إِلَى ثَلَاثَةِ مَسَاجِدَ: مَسْجِدِ الْحَرَامِ، وَمَسْجِدِ الْمَدِينَةِ، وَبَيْتِ الْمَقْدِسِ،[3] کجا می‌روید؟ ما می‌خواهیم به طور برویم. قال طور چیست؟ سمعت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) یقول لا تشد الرحال المطی (کسی که طی مسیر می‌کند (مسافر)) الی مسجد یذکر الله فیه الا الی ثلاثه مساجد مسجد الحرام و مسجد المدینه و بیت المقدس.

ابو هریره و عده‌ای از راویان هم، با طرق متعدد و با تفاوتی در الفاظ، از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل می‌کنند. مثلاً سنن نسائی جلد اول صفحه 258، مسند ابن ابی شیبه جلد 4 صفحه 65 و غیره که در آنجا تشد الرحال الی ثلاثه مساجد، شد رحال می‌شود به 3 مسجد، آمده که اینجا استثنا، نفی و الا نیست، بلکه از ابتدا به صورت قضیه ایجابیه آمده است.

طبرانی در المعجم الکبیر جلد 5 صفحه 211 از طریق خثیم بن مروان از ابو هریره، به جای مسجد الاقصی، سومین مسجد، مسجد خیف (در منا) آمده است.

جابر بن عبدالله انصاری که طریق لیث بن سعد را از ابو زبیر آورده، از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل می‌کند عن رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) انه قالان خیر ما رکبت الیه الرواحل مسجدی هذا و البیت العتیق، بهترین جاهایی که راحل‌ها سوار شده و به آنجا بروند، مسجدی هذا و بیت العتیق (خانه خدای متعال) است.

از طریق ابن لهیعه از ابو زبیر آمده که سمعت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) یقول خیر ما رکبت الیه الرواحل مسجد ابراهیم و مسجدی.

از طریق عبدالعزیز عبدالله اویسی مدنی از عبدالرحمن بن ابو زناد از موسی بن عقبه از ابو زبیر آمده که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند خیر ما رکبت الیه الرواحل مسجد ابراهیم و مسجد محمد (صلی الله علیه و آله و سلم).

پسر عمر در کتاب ابن حبان جلد 8 صفحه 459 و طبرانی جلد 9 صفحه 160 از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل می‌کنند و دیگران، طریق را از ابن عمر نقل کرده و می‌گویند عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ لَا تُشَدُّ الْمَطَايَا إِلا إِلَى ثَلَاثَةِ مَسَاجِدَ مَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَسْجِدِي هَذَا وَالْمَسْجِدِ الأَقْصَى[4] (قدم‌هایی که انسان می‌خواهد بردارد) الا الی ثلاثه مساجد، المسجد الحرام و مسجدی هذا و المسجد الاقصی.

افراد متعدد، مثل بخاری در تاریخ کبیر جلد 7 صفحه 204، عبدالرزاق، ابن ابی شیبه، بیهقی و غیره. از طریق سفیان بن عیینه از عمر بن دینار از طلق بن حبیب از غزعه. 2- وَعَن قزعة قَالَ: سَأَلت عبد الله بن عمر: آتِي الطّور؟ قَالَ: دع الطّور لَا تأته، ثمَّ قَالَ: "لَا تشد الرّحال إِلَّا إِلَى ثَلَاثَة مَسَاجِد". رَوَاهُ ابْن أبي شيبَة والأزرقي فِي أَخْبَار مَكَّة، وَإِسْنَاده صَحِيح.[5] من به طور سفر کنم؟ قال طور را ول کن. و به طور نرو. شاهد مطلب، جمله لا تشد الرحال الا الی ثلاثه مساجد است.