ملازمات عقلیّه/ غیر مستقلّات عقلیّه/ مسئله دوّم: مسأله مقدّمه واجب/ نکته پایانی

موضوع: ملازمات عقلیّه/ غیر مستقلّات عقلیّه/ مسئله دوّم: مسأله مقدّمه واجب/ نکته پایانی

۲) مقدّمه حرام. درباره‌ی حرمت غیری مقدّمه حرام سه نظریّه معروف وجود دارد.

نظریّه اوّل: نظریّه محقّق خراسانی: مقدّمه حرام بر دو نوع است.

نوع اوّل: مقدّمه‌ای که با انجام آن توسّط مکلّف، اختیار ترک حرام برای مکلّف محفوظ است چون این مقدّمه، علّت تامّه برای وجود حرام و یا جزء اخیر علّت تامّه برای وجود حرام نیست. مثل جمع حطب نسبت به احراق مصحف. در این صورت، مقدّمه حرام حرمت غیری ندارد یعنی از طلبی که به ترک حرام تعلّق گرفته، طلب به ترک مقدّمه ترشّح نمی‌کند چون انجام این نوع از مقدّمه توسّط مکلّف، موجد حرام در خارج نیست تا حرمت از حرام به این نوع از مقدّمه ترشّح کند.

نوع دوّم: مقدّمه‌ای که با انجام آن توسّط مکلّف، اختیار ترک حرام برای مکلّف محفوظ نیست یعنی اگر مقدّمه انجام بگیرد، ذی المقدّمه یعنی حرام در خارج واقع خواهد شد و لذا از مکلّف سلب اراده و اختیار می‌شود. مثل القاء در نار نسبت به احراق مصحف. در این صورت، مقدّمه حرام حرمت غیری دارد یعنی از طلبی که به ترک حرام تعلّق گرفته، طلب به ترک مقدّمه ترشّح می‌کند چون انجام این نوع از مقدّمه توسّط مکلّف، موجد حرام در خارج است.

نظریّه دوّم: نظریّه محقّق نائینی: مقدّمه حرام بر سه نوع است.

نوع اوّل: مقدّمه‌ای که بین آن و ذی المقدّمه یعنی حرام، اراده و اختیار مکلّف واسطه نیست یعنی مقدّمه، علّت تامّه برای تحقّق حرام در خارج است به نحوی که بعد از انجام مقدّمه، ترتّب ذی المقدّمه و عدم تمکّن مکلّف از ترک حرام، قهری است. مثل القاء در نار نسبت به احراق مصحف. در این صورت، این نوع از مقدّمه حرمت نفسی دارد چون مقدّمه، مقدور بالذّات و ذی المقدّمه، مقدور به تبع مقدّمه است. بنابراین، حرمتی که به ذی المقدّمه تعلّق گرفته، حقیقتاً به مقدّمه سرایت می‌کند.

نوع دوّم: مقدّمه‌ای که بین آن و ذی المقدّمه یعنی حرام، اراده و اختیار مکلّف واسطه است یعنی بعد از انجام مقدّمه، اراده‌ی انجام حرام و اراده‌ی ترک حرام برای مکلّف محفوظ است ولی مکلّف مقدّمه را به قصد توصّل به حرام انجام داده است. مثل خریدن عنب به قصد ساختن خمر. در این صورت، این نوع از مقدّمه حرمت دارد ولی حرمت آن مردّد بین حرمت نفسی و حرمت غیری است. حرمت مقدّمه اگر از باب تجرّی و عزم بر معصیت باشد، حرمت نفسی است و اگر از باب ترشّح و سرایت حرمت از ذی المقدّمه به مقدّمه باشد، حرمت غیری است.

ولی حقّ در این نوع از مقدّمه این است که حرمت مقدّمه، حرمت غیری نیست چون ملاک حرمت غیری، توقّف امتثال حرام بر ترک مقدّمه است و توقّف امتثال حرام بر ترک مقدّمه، در این نوع از مقدّمه منتفی است (در صورت ترک این مقدّمه، حرام و ذی المقدّمه نیز ترک می‌شود ولی امتثال حرام متوقّف بر ترک این مقدّمه نیست چون بعد از انجام این مقدّمه نیز مکلّف متمکّن از ترک حرام است. بنابراین، هم در فرض انجام مقدّمه و هم در فرض ترک مقدّمه، مکلّف متمکّن از ترک حرام است. بر خلاف مقدّمه واجب چون در باب مقدّمه واجب مکلّف با ترک مقدّمه متمکّن از امتثال واجب نیست) پس ملاک حرمت غیری، در این نوع از مقدّمه منتفی است و نتیجتاً حرمت مقدّمه، حرمت غیری نیست.