موضوع: خاتمة فی شرائط الاصول العملیة /وجوه شهید صدر برای اثبات اختصاص برائت بعد از فحص /طوائف گوناگون آیات وروایات دال بر وجوب تعلّم وتفقّه در کلام شهید صدر

طائفة ثلاثة: روایاتی هستند که امر به سوال ورجوع به ائمه علیهم‌السلام می‌کنند. که در تفسیر آیه شریفه ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ إِلاَّ رِجَالًا نُّوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ﴾[1] [2] آمده ما اهل بیت، اهل ذکر هستیم. این طائفه سوم در واقع ناظر به دو آیه در قرآن کریم که در دو جای قرآن آمده هست که مضمومنشان مثل هم هستند، که به آیات اهل ذکر شناخته شده‌اند. در روایات آمده که اهل بیت فرموده‌اند: «نحن اهل الذکر.»[3]

اگر به ظاهر این آیات و روایات اخذ کنیم، معنای آیه این می‌شود که اگر در پیغمبری نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله شک دارید، از اهل بیت پیامبر بپرسید. اگر این چنین چیزی مقصود آیه باشد خیلی استدلال ضعیفی می‌شود. افرادی که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله را قبول ندارند، اهل بیتش را به طریق اولی قبول ندارند.

این آیه شریفه در ادله اجتهاد وتقلید هم ذکر می‌شود. این آیه شریفه یک مطلب کلی را بیان می‌کند. ﴿فاسئلوا اهل الذکر﴾ یک مطلب کلی وعمومی هست که یک مصداق آن در آیه مطرح بوده است، ولی اختصاص به یک مورد ندارد.

این یک امر فطری و وجدانی و ارتکازی است که اگر انسان چیزی را نمی‌داند باید از کسی که می‌داند بپرسد. این‌که اهل بیت علیهم‌السلام فرمودند نحن اهل الذکر، مصداق بارز اهل ذکر هستند. ولی به این معنا نیست که ائمه علیهم‌السلام اهل ذکر هستند واهل ذکر هم یعنی اهل بیت. اهل ذکر یعنی هرکسی که متخصص است (در هر زمینه‌ای که لاتعملون). پس آیه می‌فرماید که اهل بیت علیهم‌السلام دانشمندان دین هستند ومراجعه به اهل بیت یک مصداق از آیه است.

آقای صدر می‌فرماید این طائفه از روایات که امر به مراجعه به معصومین علیهم‌السلام دارد، دلالت بر وجوب فحص می‌کند، دلالت دارد که اصول مؤمِّنه قبل فحص جاری نیست. این مقیِّد برائت وامثالش از ادله ترخیصی هست. اشکال طائفه سوم: ولی این طائفه سوم از ادله، اشکال قبلی بر آن‌ها وارد است که این‌ها اختصاص به زمان معصومین علیهم‌السلام دارد که افراد می‌توانستند به معصوم علیه‌السلام مراجعه کنند که در مساله حکمی هست یا نیست و ربطی به زمان ما (غیبت) ندارد.

استاد: با توضیحاتی که در بیان آیه آمده بطلان کلام آقای صدر روشن است. این روایات که می‌فرمایند به ما مراجعه کنید نشان می‌دهد که اهل بیت علیم‌السلام در زمان حضورشان منابع دانش دین‌اند وما مکلف به رجوع آن‌ها هستیم، ولی این فرمایش به عنوان یک مصداق هست.

حتی امام معصوم علیه‌السلام در آن زمان (زمان حضور) هم در دسترس همه نبود. کسانی که می‌توانستند مراجعه کنند گسترده نبوده است. حتی در زمان امام باقر وامام صادق علیهماالسلام که به ظاهر محدودیت‌ها کمتر بود، باز هم همه نمی‌توانستند به امام مراجعه کنند.

حتی به نظر ما اجتهاد به شکل ساده‌اش در زمان معصومین علیهم‌السلام هم بوده است. مثل داستان اجتهاد ابودر در طهارت با خاک (تیمم).

این ادله به ارتکازات عقلائیه تحدید می‌شود؛ یعنی محدوده ادله نقلی تقلید، محدوده ادله ارتکازی تقلید است.

بنابراین طائفه سوم (بخلاف فرمایش آقای صدر) اختصاص به زمان حضور معصومین علیهم‌السلام، اختصاص به صورتی که اگر فحص می‌کردیم می‌یافیتیم، ندارد.