موضوع: خاتمة فی شرائط الاصول العملیة/ استثناء در حسن احتیاط / برائت عقلی ونقلی

استثناء در حسن احتیاط احتیاط همواره حسن است مگر این‌که تالی فاسدی داشته باشد. تالی فاسد یکی اختلال نظام هست که مرحوم آخوند گفت (که امر اجتماعی هست). گاهی عسر وحرج هست (که امر شخصی هست). گاهی سبب ضرر هست، که گاهی ضرر در دین است که شک در اعتقاداتش پیدا می‌کنند (که مثلاً آیا دین این قدر مشکل است) وگاهی ضرر در دنیا هست (مثلا با احتیاط کردن مریض می‌شود).

برائت عقلی دلیل برائت عقلیه، عقل است. عقل می‌گوید زمانی عقاب بلابیان جاری هست که جستجوی از تکلیف کرده باشید ومأیوس از آن باشید. بنابراین برائت عقلی مشروط به فحص هست. تا وقتی که فحص نکردید، نمی‌توانید برائت عقلی جاری کنید.

برائت نقلیه ادله برائت نقلیه روایات هستند. ظاهر روایات اطلاق دارد (رُفع ما لایعلمون). مشروط ومقید به فحص نکرده است. اگرچه فحص کنید شاید دلیلی یافتید.

نظر آخوند مرحوم آخوند می‌گوید در شبهات موضوعیه فحص لازم نیست (شبهه موضوعیه یعنی حکم کلی را می‌دانیم ولی شک داریم که این موضوع مصداقی از آن حکم هست یا نیست). [الآن بحث ما در شبهات موضوعیه نیست. کلّاً شبهات موضوعیه محطّ بحث اصولی نیست. اصولی به دنبال حجت برای فقه هست (یعنی شبهات حکمیه). بنابراین بحث از شبهات موضوعیه در اصول بحث استطرادی هست.] بعد آخوند اشاره می‌کند که گفته‌اند دلیل داریم که در برائت نقلی هم باید فحص کرد؛ آن دلیل: اجماع وعقل است.

دلیل مشهور بر فحص اجماع: نظر همه این است که برائت نقلی هم بدون فحص جاری نمی‌شود. عقل: عقل می‌گوید اجمالاً می‌دانیم تکالیفی برعهده داریم. چون علم اجمالی داریم، علم اجمالی اقتضای احتیاط را دارد. پس برائت جاری نیست (قبل فحص) مگر این‌که فحص کنیم. بنابراین اطلاق برائت نقلی به دلیل اجماع وحکم عقل شکسته می‌شود.

مخالفت آخوند با دلیل مشهور مرحوم آخوند با اصل این قضیه که اطلاق شکسته می‌شود موافق است، ولی با دلیل آن‌ها موافق نیست. اما دلیل اجماع: اجماع در این‌جا حاصل نیست، نقلش (منقول) هم فایده‌ای ندارد، چون این مساله، مساله‌ای هست که عقل می‌تواند در آن قضاوت کند. حتی اگر واقعاً علماء قائل باشند در موارد برائت شرعی فحص واجب است، نمی‌توانیم از اتفاق نظر علماء، نظر معصوم علیه‌السلام را کشف کنیم چون در این‌جا جایی بحث عقلی است.

اما دلیل عقل: بحث این است که آیا بعد انحلال علم اجمالی، اجرای برائت شرعی مشروط به فحص هست یا خیر (جایی که علم منجز نباشد). آخوند می‌فرماید: دلیل فحص آیات وروایاتی هستند که می‌گویند تفقّه وتعلّم واجب است واگر نروید احکام را یاد بگیرید، نمی‌توانید روز قیامت بگویید من نمی‌دانستم. شما را مؤاخذه می‌کنند (هلّا تعلمت).

آخوند می‌گوید:‌ روایات تعلّم ربطی به مواردی که علم اجمالی وتفصیلی داریم، ندارد. حتی در مواردی که هیچ علمی نداشتی هم این قول که چرا یاد نگرفتی (هلّا تعلّمت) جاری است. بنابراین آخوند می‌فرماید از آیات وروایات وجوب تعلم ومؤاخذه بر ترک تعلّم، می‌توانیم بگوییم آیات وروایاتی که دالّ بر برائت شرعی هستند هم تقیید می‌خورند (اطلاقشان مقیّد می‌شود).

کلام مرحوم صدر مرحوم صدر می‌فرمایند: در بحث اصول مُؤَمِّنه (همه اصولی که ما را در برابر عقاب ومؤاخذه تامین می‌کنند (امان می‌دهد) مثل برائت، طهارت، حلّیّت، اصالة البرائة، اصالة حلّیّة...) دو شرط برای اجرای آن‌ها مطرح شده است؛ ۱- لزوم فحص (ابتدا باید فحص کرد) ۲- مستلزم ضرر نباشد. (فرمایش فاضل تونی که مطرح کرده ومرحوم شیخ انصاری هم به آن پرداخته)

مرحوم صدر می‌فرماید درباره لزوم فحص باید دو بحث شود؛ شبهات حکمیّه وشبهات موضوعیّه؛ در شبهات حکمیه اصل مُؤَمِّنه یکبار عقلی (مثل برائت عقلی)، یکبار شرعی (مثل برائت نقلی، اصالة الطهارة، اصالة الحلیّة...) است.

(مرحوم صدر قائل است که چیزی به عنوان برائت عقلی نداریم). (استاد: قائل به برائت عقلی هست، با آقای صدر مخالف است).

مرحوم صدر می‌گوید: برائت عقلی نداریم، برائت عقلایی داریم که مربوط به ریاست‌های عرفی می‌شود. بعد می‌گوید که برائت‌های عقلایی مشروط به فحص هست. درباره برائت شرعی می‌گوید: مشهور قائل به فحص هستند با این‌که ادلّه آن مطلق هستند.