موضوع: خاتمة فی شرائط الاصول العملیة/ احتیاط / حسن الاحتیاط

علمای اصول بحثی دارند که برخی بعد استصحاب، وبرخی قبل آن مطرح کرده‌اند؛ تحت عنوان شرایط الاصول، یعنی اصول عملیه در چه شرایطی اجرا می‌شود. زمانی به اصول عملیه مراجعه می‌شود که دسترسی به دلیل اجتهادی (امارات) نباشد.

حسن احتیاط صاحب کفایه اولین چیزی که اشاره می‌کند،‌ احتیاط است. می‌فرمایند: برای اجرای احتیاط شرطی نیست. «فلا يعتبر في حسنه شيء أصلا بل يحسن على كل حال.»[1]

استثناء از حسن احتیاط یک مورد را استثناء می‌کند؛ «إلَا إذا كان موجباً لاختلال النظام.»[2] (منظور نظام اجتماعی است). مثلا روزه آخر ماه مبارک رمضان هست یا روزه اول ماه شوال؟ در این‌جا احتیاط چگونه است؟‌ دوران بین وجوب وحرمت هست؟ گفته‌اند: احتیاط به سفر رفتن هست. اگر مسافر باشد روزه واجب نیست. بحث فردی باشد اشکال پیش نمی‌آید. اما اگر جمعیت کثیری بخواهند سفر کنند، چنین چیزی موجب اختلال نظام (جامعه) می‌شود. (این مثال اجتماعی بود). (اما مثال فرد) مثلا مجتهدی در مقام فتوا بخواهد احتیاط کند. (که در این صورت برای مقلدین دشوار است و دچار عسر وحرج می‌شوند).

استاد: همچنین در جاهایی که سبب عسر وحرج می‌شود، احتیاط حسن نیست.

عدم تفاوت بین عبادات ومعاملات مرحوم آخوند شبهه‌ای را مطرح می‌کند: آیا در احتیاط بین عبادات ومعاملات فرقی هست؟ در جواب می‌فرماید: خیر، فرقی نیست. (این فرمایش آخوند برای ردّ کلام شیخ انصاری هست). «ولا تفاوت فيه بين المعاملات والعبادات.»[3]

احتیاط در عبادات گاهی موارد موجب تکرار است، مثل نماز در ثوب مشتبهین، نماز درصورت جهل به قبله. آخوند می‌فرماید: احتیاط حتی اگر موجب تکرار عمل هم شود، اشکالی ندارد. «مطلقا و لو كان موجبا للتكرار فيها.»[4]

اشکال شیخ انصاری اشکالی را مرحوم شیخ انصاری مطرح کرده (که آخوند اسمی از شیخ نیاورده) که آخوند آن اشکال را توهم می‌داند. شیخ انصاری می‌فرماید: تکرار عبث ولعب به امر مولا هست، منافات با قصد امتثال دارد. بنابراین عبادت باطل می‌شود. که به تعبیر شیخ: الاحتیاط فی ترک الاحتیاط. و جواب آخوند آخوند می‌فرماید: این کلام درست نیست. این توّهم فاسد است. چون گاهی تکرار داعی صحیح عقلایی دارد. مثلا اگر می‌خواهد یقین کند که با لباس طاهر نماز خوانده، باید با هر یک از لباس‌ها نماز بخواند تا یقین به خواندن نماز در ثوب طاهر حاصل شود. همچنین نماز در چهار جهت. بلکه بعد می‌فرماید:‌ حتی اگر غرض صحیح عقلایی نباشد (همین که نماز می‌خواند صحیح است. اگر غرض لعب ولهو داشت که نماز (عبادت) نمی‌خواند. نماز برای اطاعت امر مولا می‌خواند.) اصل اتیان این عمل به داعی امر مولا، خودش کافی است، ولو این‌که از جهاتی لغو باشد (مثلا در کیفیت امتثال لغو باشد).

آخوند می‌فرماید اگر جایی حجت بر برائت داشتیم (دلیل داریم که احتیاط لازم نیست)، باز هم احتیاط حسن است. ولو حجت بر برائت داریم. گرچه برائت جاری می‌شود، ولی حکم ظاهری است، ممکن است در واقع حرام باشد. (گرچه ظاهرا حرام نیست، برائت جاری می‌شود).

بعد احتیاط آخوند به برائت می‌پردازد؛‌ برائت بر دو قسم است: برائت عقلی، برائت شرعی. برائت عقلی شرطش این است که ابتدا باید فحص کرد که دلیلی بر وجوب یا حرمت وجود دارد. قبل فحص برائت جاری نیست. (یأس از یافتن حکم).

در برائت عقلی؛ حکم عقل است: قبح عقاب بلابیان. این حکم برای جایی است که فحص کرده است. قبل از فحص عقل حکم نمی‌کند. برائت نقلی: ظاهر ادله‌اش مطلق اس، ونمی‌توان به این اطلاق عمل کرد.