آیه 235/سوره بقره /تفسیر قرآن کریم

موضوع: تفسیر قرآن کریم/سوره بقره /آیه 235

﴿وَ لا جُناحَ عَلَيْکُمْ فيما عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّساءِ أَوْ أَکْنَنْتُمْ في‌ أَنْفُسِکُمْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ سَتَذْکُرُونَهُنَّ وَ لکِنْ لا تُواعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلاَّ أَنْ تَقُولُوا قَوْلاً مَعْرُوفاً وَ لا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّکاحِ حَتَّي يَبْلُغَ الْکِتابُ أَجَلَهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ ما في‌ أَنْفُسِکُمْ فَاحْذَرُوهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَليمٌ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه دویست‌وسی‌وپنجم سوره بقره است.

خداوند متعال در این آیه می‌فرماید: ﴿وَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاءِ أَوْ أَکْنَنتُمْ فِی أَنْفُسِکُمْ…﴾ بحث درباره حکم الهی نسبت به زنان در عده وفات است؛ یعنی زنانی که شوهرشان فوت کرده و باید مدت معینی عده نگه دارند.

معضل اجتماعی: عجله مردان در خواستگاری از زنِ در عده

خداوند متعال می‌داند که وقتی مردی متوجه می‌شود زنی بی‌همسر شده، معمولاً تمایل و عجله دارد که راهی برای خواستگاری باز کند یا ارتباطی برقرار نماید. این حالت طبیعی از غرائز انسان است، اما ممکن است به افراط و رفتارهای نادرست کشیده شود.

برای همین خداوند در این آیه دستور می‌دهد که: اگر خواستید در ایام عده وفات اظهار تمایل کنید، این کار حرام نیست؛ اما باید با احتیاط، کنایه‌آمیز و بدون صراحت باشد. چنین رفتارهایی بین مردم عادی است، ولی خداوند می‌خواهد حد و حدود آن رعایت شود.

تعریض و کنایه در اظهار تمایل:

خداوند می‌فرماید: ﴿لا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا عَرَّضْتُم بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاءِ﴾؛ یعنی اگر خواستگاری را به کنایه بیان کنید، گناهی نیست. تعریض؛ یعنی کنایه‌گویی؛ انسان مطلب را می‌خواهد بگوید اما با پیچاندن، با خجالت و غیرصریح بیان می‌کند.

﴿أَوْ أَکْنَنتُمْ فِی أَنْفُسِکُمْ﴾؛ یعنی حتی اگر فقط در ذهن خود نیت دارید و اظهار نمی‌کنید، باز هم خداوند می‌داند.

﴿عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ سَتَذْکُرُونَهُنَّ﴾ گاهی مرد رفت‌وآمد، محبت یا کمک‌هایی برای مقدمه‌سازی آینده انجام می‌دهد؛ حتی اگر آن را بیان نکند، خداوند از آن باخبر است.

حدّ و مرز شرعی در عده:

۱. گفت‌وگو باشد؛ اما بسیار محدود

خداوند می‌فرماید: ﴿وَلَکِنْ لَا تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا﴾؛ یعنی وعده‌های جدی و پنهانی ازدواج نگذارید. فقط اگر خواستید حرفی بزنید: ﴿إِلَّا أَنْ تَقُولُوا قَوْلًا مَعْرُوفًا﴾ قول معروف یعنی سخنی مؤدبانه، اجتماعی، و قابل گفتن در جمع؛ حرفی که اگر دیگران بشنوند نگویند زشت و ناپسند است. نباید کلمات رکیک یا سبک به کار برد.

پس: خواستگاری صریح ممنوع، وعده جدی ممنوع، سخن خصوصی تحریک‌کننده ممنوع، اما سخن محترمانه و کنایه‌آمیز جایز است

۲. عقد نکاح به‌طور کامل ممنوع

خداوند می‌فرماید: ﴿وَلَا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّکَاحِ حَتَّى یَبْلُغَ الْکِتَابُ أَجَلَهُ﴾ ؛یعنی اصلاً فکر عقد و تصمیم قطعی به ازدواج را نداشته باشید تا وقتی عده کاملاً تمام شود.

علت این شدت حکم چیست؟ چون اگر عقد در عده خوانده شود، مخصوصاً با علم، موجب حرمت ابدی می‌شود.

علم خداوند به نیت‌ها:

خداوند می‌فرماید: ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا فِی أَنْفُسِکُمْ فَاحْذَرُوهُ﴾ خداوند می‌داند در دل شما چیست؛ اینکه دنبال خلاف هستید یا نیت سوء دارید. پس از خدا بترسید و مراقب باشید. در نهایت می‌فرماید: ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ﴾؛ یعنی با اینکه برخی گاهی گناه می‌کنند، خداوند بخشنده و بردبار است.

درس‌های فقهی مربوط به حکم عقد در عده:

۱. موارد حرمت ابدی

اگر مرد عالم به حکم و عالم به موضوع باشد و در عده عقد بخواند، این زن بر او حرام ابدی می‌شود.

۲. جاهل به حکم یا موضوع

اگر: جاهل به حکم باشد یا جاهل به موضوع باشد (نمی‌دانسته زن در عده است) و فقط عقد بخواند (بدون مواقعه): در این صورت حرمت ابدی نمی‌آید و بعداً می‌تواند ازدواج کند.

اما اگر: جاهل باشد و هم عقد بخواند و هم مواقعه انجام شود، حرمت ابدی ثابت می‌شود.

در نتیجه: باید نهایت احتیاط و تقوا در این موضوع رعایت شود.

حِکمت نهی از خواستگاری صریح در عده:

این نهی علل و حکمت مشخص دارد:

    • جلوگیری از فتنه و فساد:

چون اگر مردان بی‌پروا وارد شوند، ممکن است زن و مرد نتوانند نفس خود را کنترل کنند.

    • شرایط روحی زنِ در سوگ:

زنی که ۲۰ یا ۳۰ سال زندگی کرده و شوهرش را از دست داده، ناراحت و افسرده است؛ شوخی، حرف‌های نامناسب یا پیش‌روی زیاد، خلاف ادب و اخلاق است.

    • جهت‌گیری صحیح غرائز:

اسلام غریزه جنسی را سرکوب نمی‌کند، بلکه آن را به مسیر حلال هدایت می‌کند.

    • پیشگیری از روابط ممنوعه:

اگر راه باز گذاشته شود، ممکن است به گناه بزرگ ختم گردد.

نکات تربیتی – اجتماعی آیه:

۱. اسلام دین فطرت است: اسلام می‌داند انسان غریزه دارد و باید از آن در مسیر صحیح استفاده کند، نه با افراط و تفریط.

۲. هدایت جوانان، نه سرکوب آن‌ها: جامعه اسلامی باید راه حلال ازدواج را آسان کند، آموزش دهد و از «ازدواج سفید» و روابط حرام جلوگیری کند، اما غریزه را سرکوب نکند.

۳. رعایت مقتضای حال: باید شرایط زن در سوگ، زمان، مکان و احساسات او را مراعات کرد؛ رفتار سبک یا احساساتی در این زمان مناسب نیست.

۴. رعایت ادب، احترام و قول معروف: باید با متانت، ادب، تسلیت، ذکر خیر و احترام به مرحوم رفتار کرد.

5. رعایت تقوای الهی: انسان باید در همه حال خداوند را حاضر و ناظر بر اعمال خود بداند.

جمع‌بندی نهایی:

آیه ۲۳۵ سوره بقره به ما می‌آموزد که:

غرائز انسانی باید در مسیر صحیح هدایت شوند.

اظهار تمایل در عده وفات تنها به کنایه و با قول معروف جایز است.

خواستگاری صریح و عقد در این زمان حرام و بعضاً موجب حرمت ابدی است.

رعایت تقوا، ادب، احترام و کنترل احساسات ضروری است.

خداوند نیت‌ها و پنهان‌ها را می‌داند و نسبت به خطاهای انسان غفور و حلیم است.