آیه 234/سوره بقره /تفسیر قرآن کریم

موضوع: تفسیر قرآن کریم/سوره بقره /آیه 234

﴿وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه دویست‌وسی‌وچهارم سوره بقره است.

خداوند متعال می‌فرماید: کسانی از شما که از دنیا می‌روند و همسرانی را از خود باقی می‌گذارند، آن زنان باید به‌مدت چهار ماه و ده روز برای خود عده نگه دارند. عبارت ﴿يَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا﴾؛ یعنی این زنان باید چهار ماه و ده روز صبر کنند و ازدواج نکنند.

دامنه حکم:

اطلاق آیه نشان می‌دهد که حکم عده وفات شامل همه زنان می‌شود؛ چه مدخول‌به (زنی که شوهر با او نزدیکی کرده) و چه غیرمدخول‌به، چه یائسه و چه غیر یائسه. بنابراین، هر زنی که شوهرش از دنیا می‌رود باید عده وفات، یعنی چهار ماه و ده روز را رعایت کند.

پایان عده و آزادی زن:

خداوند می‌فرماید: ﴿فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ...﴾؛ یعنی وقتی این مدت تمام شد، دیگر هیچ اشکالی ندارد اگر آن زن درباره خودش (ازدواج یا سایر تصمیم‌ها) هرچه را صلاح می‌داند، انجام دهد.

عبارت ﴿فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ﴾ خطاب به اطرافیان و بستگان است؛ یعنی پدر، مادر، خویشان زن یا خانواده شوهر حق ندارند پس از پایان عده در کار او دخالت کنند. مشورت دادن اشکالی ندارد، ولی تحمیل نظر یا منع ازدواج، ممنوع است. پس بعد از پایان عده، زن آزاد است هر تصمیمی بگیرد (ازدواج کند یا نکند) و هیچ‌کس حق ندارد مانع شود.

هشدار اخلاقی و الهی:

در پایان آیه آمده است: ﴿وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾؛ یعنی خداوند به آنچه انجام می‌دهید آگاه است. پس هم زن باید مراقب رفتار خود در دوران عده باشد؛ یعنی زینت نکند و حدود شرع را رعایت کند و هم اطرافیان باید از ظلم و دخالت ناروا بپرهیزند.

مقایسه با دوران جاهلیت:

در زمان جاهلیت، رسم‌های بسیار ناپسندی درباره زنِ شوهرمرده وجود داشت: گاهی زن را همراه شوهرش زنده‌به‌گور می‌کردند. برخی او را می‌سوزاندند. گروهی دیگر ازدواج مجدد را برای زن کاملاً ممنوع می‌دانستند. اما اسلام برای پایان دادن به این افراط و تفریط‌ها، حکم عده وفات را مقرر کرد: احترام شوهر با چهار ماه و ده روز نگه داشتن عده حفظ می‌شود و پس از آن زن آزاد است ازدواج کند.

حکم زن باردار:

اگر زن در هنگام فوت شوهر حامله باشد، حکم متفاوت است. قرآن کریم می‌فرماید: ﴿وَأُولَاتُ الْأَحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ﴾؛ یعنی عده زن باردار، زمان وضع حمل اوست. بنابراین اگر زن باردار باشد، عده‌اش تا زمان تولد فرزند ادامه دارد؛ خواه شش ماه، هفت ماه یا نه ماه طول بکشد.

اگر زودتر از چهار ماه و ده روز وضع حمل کند، باز باید اکثرالعدّة را نگه دارد؛ یعنی همان چهار ماه و ده روز را کامل کند، چون احترام شوهر اقتضا می‌کند. اما اگر زمان بارداری بیشتر از چهار ماه و ده روز باشد، آن‌گاه پایان عده‌اش همان زمان زایمان است.

تفاوت عده وفات و عده طلاق:

در مورد طلاق، اگر زن باردار باشد، عده‌اش همان مدت حمل است؛ یعنی به‌محض وضع حمل، عده‌اش تمام می‌شود. اما در وفات شوهر، اگر زودتر از چهار ماه و ده روز زایمان کند، باید تا پایان این مدت صبر کند. این تفاوت، نشان‌دهنده احترام ویژه‌ای است که اسلام برای شوهرِ متوفی قائل شده است.

نکته پایانی:

در عده وفات سه نکته اساسی وجود دارد:

احترام به پیوند زناشویی و حفظ حرمت شوهر.

حفظ نظم اجتماعی و جلوگیری از اختلاط نسب.

رهایی زن از ظلم و محدودیت‌های جاهلی.

در پایان، خداوند هشدار می‌دهد که او به همه کارهای بندگان آگاه است؛ چه زن در رعایت عده سستی کند، چه اطرافیان در حق او ظلم روا دارند.