آیه 225/سوره بقره /تفسیر قرآن

موضوع: تفسیر قرآن/سوره بقره /آیه 225

﴿لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ وَلَكِنْ يُؤَاخِذُكُم بِمَا كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه دویست‌وبیست‌وپنجم سوره بقره است.

در این آیه شریفه، خدای متعال بیان می‌فرماید که مؤاخذه‌ای بر بندگان خود به‌خاطر قسم‌های لغو و بی‌ارزش وارد نمی‌سازد؛ اما در مقابل، اگر انسان با اراده جدی و نیت قلبی قسمی یاد کند و بدان پایبند نباشد، مورد مؤاخذه و بازخواست الهی قرار می‌گیرد.

مفهوم لغو در سوگندها:

قسم خوردن امری است که در شریعت اسلام لازم‌الوفاء است؛ یعنی انسان باید به قسم خود پایبند باشد و اگر خلاف آن عمل کند، کفاره بر او واجب می‌شود. اما این موضوع، شروط و جزئیاتی دارد:

۱. قسم‌های لغو و بی‌ارزش:

قسمی که متعلق آن کار لغو، بیهوده، ناشایست یا حتی قبیح باشد، نه الزام وفا دارد و نه کفاره‌ای بر آن مترتب است. برای مثال: قسم به انجام کاری ناپسند یا زشت، قسم در عصبانیت و بی‌توجهی، قسم‌هایی که از روی عادت یا در حالت شوخی بیان می‌شوند، این‌ها قسم‌های لغو هستند و شارع مقدس این‌گونه سوگندها را مؤاخذه نمی‌کند.

قسم‌هایی که بار شرعی دارند:

اگر انسان با اراده جدی و نیت قلبی قسم بخورد برای انجام کار خیری یا ترک گناهی، آن قسم لازم‌الوفاست. در صورت تخلف، کفاره دارد.

شرایط صحت و اعتبار قسم:

۱. متعلق قسم باید ممدوح و راجح باشد:

متعلق قسم نباید امر قبیح یا بی‌ارزشی باشد. قسم خوردن برای انجام کارهای ناپسند، اساساً بی‌اعتبار است. قسم تنها در صورتی الزام‌آور است که موضوع آن امر پسندیده، مشروع و مورد تأیید عقل و شرع باشد.

اراده قلبی و قصد جدی:

عبارت ﴿بِمَا كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ﴾ ناظر به این است که خداوند مؤاخذه می‌کند به آنچه قلب انسان بدان کسب کرده، یعنی اگر قسم از روی قصد و نیت جدی باشد.

کفاره قسم:

در صورت تخلف از قسم صحیح و معتبر، کفاره واجب است که شامل یکی از این سه مورد می‌شود: اطعام ده فقیر، پوشاندن لباس به ده فقیر، آزاد کردن یک بنده و اگر هیچ‌یک از این موارد مقدور نبود، روزه گرفتن به مدت سه روز واجب می‌شود.

توصیه‌های روایی درباره قسم خوردن:

در روایات آمده است که چه صادق باشید و چه کاذب، سعی کنید قسم نخورید. زیرا: قسم خوردن نوعی التزام قلبی و رفتاری است که ممکن است انسان را به خطا بکشاند.

بسیاری از مردم هنگام سخن گفتن برای تأکید، به پدر، مادر یا عزیزان خود قسم می‌خورند؛ این قسم‌ها شرعاً اعتبار حقوقی ندارد و کفاره هم ندارد. حتی قسم به خداوند، اگر بدون ضرورت باشد، مکروه شمرده شده است.

تفاوت میان قسم‌های عمدی و غیرعمدی:

۱. قسم غیرعمدی و در حال بی‌توجهی:

گاهی انسان در حالت عصبانیت، شوخی، یا بی‌توجهی قسمی می‌خورد که نه حاصل فکر است و نه ناشی از نیت واقعی. این نوع قسم‌ها مؤاخذه‌ای ندارد و مشمول آیه ﴿لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ﴾ می‌شود.

قسم با نیت و اراده جدی:

اگر قسم با تفکر و نیت واقعی باشد، شخص در صورت عدم وفا، مؤاخذه می‌شود و لازم است کفاره بپردازد. این نوع قسم‌ها مشمول بخش دوم آیه ﴿وَلَكِنْ يُؤَاخِذُكُم بِمَا كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ﴾ است.

بخشش خداوند نسبت به قسم‌های لغو:

خدای متعال در پایان آیه می‌فرماید: ﴿وَاللَّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ﴾ یعنی حتی اگر انسان مرتکب خطایی در قسم شود، به شرط توبه و جبران، خداوند اهل مغفرت و بردباری است و بندگان را فوراً مجازات نمی‌کند.

این نکته مهم است که حتی اگر تخلفی صورت گیرد، خداوند شرایط و شدت آن را در نظر می‌گیرد. برای نمونه: اگر قسم در حالت عصبانیت بوده باشد یا اگر شخص عادت داشته باشد بدون توجه قسم بخورد و یا اگر محتوا یا نیت جدی پشت آن نبوده باشد، در این حالات، مواخذه‌ای در کار نیست، اما در مقابل، اگر قسم آگاهانه، سنجیده و از روی تصمیم باشد، مواخذه و کفاره واجب خواهد بود.

نتیجه‌گیری:

قسم خوردن در حالت‌های ناپایدار روانی یا بدون نیت جدی، معتبر نیست و کفاره ندارد. قسم معتبر، قسمی است که با نیت جدی، تفکر قبلی و متعلق درست و شرعی باشد. در صورت تخلف از قسم صحیح، باید کفاره پرداخت شود. خداوند بخشنده و بردبار است، ولی مؤاخذه در جایی است که انسان از روی آگاهی و قصد قلبی قسم خورده باشد.