آیه 219/سوره بقره /تفسیر قرآن

موضوع: تفسیر قرآن/سوره بقره /آیه 219

﴿يَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فيهِما إِثْمٌ کَبيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُما أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما وَ يَسْئَلُونَکَ ما ذا يُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ کَذلِکَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآياتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه دویست‌ونوزدهم سوره بقره است. در این آیه، خداوند متعال خطاب به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرماید ﴿يَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ﴾ که از تو در رابطه با شراب و قمار سؤال می‌شود. ﴿قُلْ فيهِما إِثْمٌ کَبيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُما أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما﴾ در پاسخ بگو که هم شراب و هم قمار گناه بزرگی هستند و ضررشان از منافع احتمالی‌شان بیشتر است. اگرچه ممکن است این دو پدیده منافع اندکی برای مردم داشته باشند، اما ضرر و گناه آن‌ها بسیار بیشتر است.

معنای عفو:

﴿وَ يَسْئَلُونَکَ ما ذا يُنْفِقُونَ﴾ در ادامه، سؤال دیگری از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌شود که باید مردم را در مورد انفاق راهنمایی کند. ﴿قُلِ الْعَفْوَ﴾ ای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به آن‌ها بگو که باید در انفاق خود در نظر بگیرند که چگونه خرج کنند. یکی از معانی عفو، سهولت و آسان گرفتن است؛ یعنی انسان در برخورد با دیگران و در امور مختلف زندگی باید از سخت‌گیری‌های بی‌جا خودداری کند. این به این معناست که انسان در مواجهه با دیگران، چه در خانواده و چه در جامعه، باید برخوردی نرم و آسان داشته باشد.

معنای دیگر عفو این است که انسان از افراط و تفریط اجتناب کند؛ یعنی نه آن‌قدر بخیل باشد که هیچ انفاقی نکند، و نه آن‌قدر دست و دل باز باشد که تمام مال خود را بدهد و چیزی برای خودش باقی نگذارد. در واقع انفاق باید متعادل و به اندازه باشد.

اما معنای دیگری که شاید بیشتر به دل می‌نشیند، گذشت است. گذشت در زندگی، به ویژه در برخورد با دیگران، از ویژگی‌های انسان‌های متدین و عالم است. در روابط اجتماعی و خانوادگی، انسان باید بتواند از خطاها و اشتباهات دیگران بگذرد و برخوردهای سخت نداشته باشد. یکی از نشانه‌های انسان متدین این است که به راحتی از قصور دیگران گذشت می‌کند و برخوردهای تند و عصبی ندارد. در تمامی امور، چه در خانواده و چه در اجتماع، گذشت از ویژگی‌های یک انسان عادل و عالم است.

آیه شریفه، در واقع، به انسان‌ها می‌آموزد که در برخورد با مسائل اخلاقی و اجتماعی، باید عادلانه و متوازن عمل کنند. برخوردهای خشونت‌آمیز و تند نه تنها نتیجه‌ای نمی‌دهد، بلکه می‌تواند مشکلات را تشدید کند. اینطور نیست که همیشه باید با مردم برخوردی بسیار سخت داشت، بلکه گاهی لازم است با نرمش و تدبیر و به تدریج آن‌ها را به سمت درستی هدایت کرد.

﴿کَذلِکَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآياتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ﴾ خداوند آیات خود را برای شما بیان می‌کند تا در مورد آن‌ها فکر کنید. «تفكر ساعة خير من عبادة ستين سنة»[2] یک ساعت فکر کردن برتر از شصت سال عبادت است.

حرمت شراب:

خمر یعنی ستر است و خمار هم به معنای چیزی است که روی سر می‌اندازند و آن‌ها را محفوظ می‌کند. به این دلیل خمر گفته می‌شود که فکر انسان را می‌پوشاند و از کار می‌اندازد. وقتی انسان خمر می‌خورد، فکرش از کار می‌افتد و این حرام است.

درباره‌ی شراب و قمار، خداوند متعال می‌فرماید که هرچند این‌ها منافع محدودی برای برخی دارند، اما ضرر و گناه آن‌ها بسیار بیشتر است. شراب و قمار عقل انسان را زائل می‌کنند و مشکلات زیادی برای فرد و جامعه به وجود می‌آورند. در ابتدا، شراب حرام نبود، اما به تدریج در قرآن و سنت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، این دو پدیده حرام اعلام شدند. خداوند متعال در ابتدا به مردم توصیه کرد که هنگام نماز، از شراب استفاده نکنند،﴿لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُکاری﴾[3] سپس به تدریج اثرات منفی آن‌ها را نمایان کرد تا مردم به تدریج این عادت نادرست را ترک کنند و بعد از مدتی با نزول آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ﴾[4] شرب خمر حرام شد.

این آیه به ما می‌آموزد که در برخورد با مشکلات و عادات نادرست مردم، نباید انتظار داشته باشیم که تغییرات، سریع و یک‌شبه اتفاق بیافتد. باید با مراعات حال مردم و به تدریج آن‌ها را هدایت کنیم. همچنین، این آیه به ما می‌گوید که در مواجهه با مسائل و پدیده‌های اجتماعی، باید واقع‌بین و منصف باشیم و هم منافع و هم مضار آن‌ها را بیان کنیم.

در نهایت، این آیه به انسان‌ها یادآوری می‌کند که عقل و منطق باید در همه تصمیمات و رفتارهای انسان‌ها نقش داشته باشد و گناهانی مانند شراب و قمار، اگرچه ممکن است منافع مقطعی داشته باشند، اما در بلندمدت ضرر و گناه زیادی به دنبال دارند. باید در این مسائل به انصاف و دقت رفتار کرد.

بیان واقعیت‌ها در تبلیغات:

اگر بخواهیم چیزی را تبلیغ کنیم، باید واقعیت را بیان کنیم. بگوییم که این پدیده منافع و مضار دارد. تبلیغاتی که معمولا در فضای مجازی می‌بینید، یک طرفه است؛ یعنی فقط تعریف می‌کنند و اینقدر دروغ می‌گویند که انسان دیگر باور نمی‌کند. اگر می‌خواهید چیزی را تبلیغ کنید، هم منافع را بیان کنید و هم مضار آن را. خداوند متعال به همین دلیل شراب و قمار را حرام کرده است. در هر مسئله‌ای ممکن است منافع خاصی وجود داشته باشد، ولی در مجموع، گناه آن بیشتر باشد. در واقع، برای هر مسئله‌ای باید حساب کرد که ضرر آن بیشتر است یا سودش. همینطور در قوانین و تصمیمات مختلف، باید به بررسی دقیق منافع و مضار پرداخته و در نهایت تصمیمی اتخاذ کرد که بیشترین منفعت را برای جامعه داشته باشد.

در این آیه شریفه، قانون تدریجاً بیان شده است که شراب حرام است. این خود یک سیاست است که نشان می‌دهد باید تدریجاً سخت‌گیری‌ها را اعمال کرد. مثلاً اگر شما مسئولیتی دارید و می‌خواهید جایی را مدیریت کنید، نمی‌توانید روز اول همه چیز را به شدت اعمال کنید، زیرا ممکن است مشکلات زیادی به وجود آید. باید آرام آرام و با تدبیر کارها را پیش ببرید. این یکی از درس‌های این آیه است که انسان نباید قوانین یا اقدامات را یک‌باره و به صورت سخت‌گیرانه اعمال کند، بلکه باید به تدریج و با صبر پیش برود تا مردم به آن عادت کنند و درک کنند.

نقش تفکر در تصمیم‌گیری:

نکته دوم این است که هر چیزی ممکن است منافع و مضاری داشته باشد. به همین دلیل، هنگام تصمیم‌گیری باید به محاسبات دقیق توجه کنیم. مثلاً اگر قرار است قانونی تصویب شود، باید در نظر گرفت که منافع آن چیست و مضراتش چیست. ممکن است یک اقدام ظاهراً منافع داشته باشد، ولی در مجموع، ضرر آن بیشتر باشد. در این صورت باید آن را کنار گذاشت. این نکته به ما یاد می‌دهد که در مواجهه با مسائل مختلف، باید منافع و مضرات را سنجیده و تصمیمی متوازن بگیریم.

در این آیه همچنین به ما یادآوری می‌شود که نباید در هیچ کاری افراط یا تفریط کنیم. همه‌چیز باید به طور متعادل انجام شود. در برخورد با مفسدین، یا در اعمال قوانین، باید با تدبیر و احتیاط عمل کرد. به خصوص در مسائل اجتماعی و فرهنگی، نباید انتظار داشته باشیم که تغییرات یک‌شبه رخ دهد. اگر بخواهیم به طور ناگهانی برخورد سختی داشته باشیم، ممکن است نتیجه معکوس بگیریم. اما اگر به تدریج این تغییرات را اعمال کنیم، مردم زمان بیشتری برای پذیرش آن دارند و این تغییرات به شکل بهتری اعمال خواهند شد.

این مسئله در قوانین کشور نیز صدق می‌کند. در برخورد با جرایم و تخلفات، نباید در ابتدا برخوردهای سخت و بی‌رحمانه داشته باشیم. باید با تدبیر و به تدریج افراد را هدایت کنیم. برای مثال، در برخورد با یک تخلف، ممکن است در اولین بار تخفیف بدهیم و در دفعات بعدی، برخوردهای سخت‌تری داشته باشیم. این روش به بازدارندگی کمک می‌کند و از بدتر شدن اوضاع جلوگیری می‌کند.

در نهایت، خداوند متعال فرموده است که باید در همه امور به مصالح و مفاسد توجه کنیم. فکر کردن در این مورد و بررسی دقیق مسائل، هم در دنیای فردی و هم در دنیای اجتماعی و دینی، امری ضروری است. باید توجه کنیم که هر تصمیم و هر قانونی که می‌خواهیم اعمال کنیم، باید در راستای منافع عمومی و جلوگیری از مفاسد باشد. تفکر در این زمینه، نه تنها در دنیا، بلکه در آخرت نیز مورد توجه خداوند قرار دارد.