مباحث الفاظ/اوأمر/مقدّمه واجب/واجب مطلق و واجب مشروط/وجوب در واجب مشروط فعلی است یا انشائی؟

موضوع: مباحث الفاظ/اوأمر/مقدّمه واجب/واجب مطلق و واجب مشروط/وجوب در واجب مشروط فعلی است یا انشائی؟

خلاصه جلسه گذشته: جلسه گذشته بحث در فقدان ماء قبل الوقت (قطع آب قبل از دخول وقت) بود. اگر پیش از فرا رسیدن وقت نماز، انسان بداند که آب قطع می‌شود، آیا باید آب را برای وضو حفظ کند یا خیر؟

الأمر الثالث: هل الوجوب في الواجب المشروط_ علی فرض رجوع القید إلی الهیئة_ فعلي أو إنشائي؟

بحث در این جلسه این است که آیا قید در اوامر، راجع به مادّه است یا راجع به هیئت؟ به عبارت دیگر، آیا قیود، قیدِ وجوب هستند یا قیدِ واجب؟

برای توضیح، مثال معروف را ذکر می‌کنیم ﴿أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَی غَسَقِ اللَّیْلِ﴾[1] در این آیه، آیا «دلوک الشمس» قید وجوب است، بدین معنا که قبل از زوال اصلاً وجوبی برای نماز وجود ندارد؟ یا قید واجب است، یعنی وجوب قبل از زوال تحقّق دارد، ولی زمان انجام واجب مقیّد به زوال است؟

در این مسئله میان مرحوم شیخ انصاری و مرحوم آخوند خراسانی اختلافی واقع شده است.

اقوال و تبیین مسئله.

القول الأول: أنّ الوجوب في الواجب المشروط إنشائي[2] [3] [4] [5] [6]

مرحوم آخوند خراسانی می‌فرماید:«الظاهر أن الواجب المشروط كما أشرنا إليه، أن نفس الوجوب فيه مشروط بالشرط ، بحيث لا وجوب حقيقة، ولا طلب واقعاً قبل حصول الشرط، كما هو ظاهر الخطاب التعليقي، ضرورة أن ظاهر خطاب ( إن جاءك زيد فأكرمه ) كون الشرط من قيود الهيئة، وأنّ طلب الإكرام وإيجابه معلق على المجيء، لا أن الواجب فيه يكون مقيداً به، بحيث يكون الطلب والإِيجاب في الخطاب فعلّياً ومطلقاً، وإنما الواجب يكون خاصاً ومقيداً، وهو الإكرام على تقدير المجيء.»[7]

مرحوم آخوند معتقد است که هم وجوب و هم واجب هر دو مقیّد به زمان زوال‌اند؛ یعنی تا وقت نرسد نه وجوب فعلی داریم و نه واجب. پیش از زوال، تنها انشای وجوب وجود دارد، نه فعلیّت آن.

مرحوم امام (اعلی الله مقامه الشریف) می‌فرماید:«أنّ الحكم في الوجوب المشروط ليس فعليا إن كان هو المعنى المعبر عن البعث، أو كان هو نفس البعث. و يكون فعليا إن كان تعبيرا عن الإرادة الإيجابية و الطلب الوجوبيّ، أو نفس الطلب القلبي. و لا يكون فعليا إن كان معبرا عن الإرادة الفعلية المظهرة، أو كان هو نفس الإرادة المظهرة. و الّذي هو الحق: هو أن الحكم بمفهومه متقوم بمقام الإنشاء و الإبراز، فلا يكون هنا حكم فعلي قبل تحقّق الشرط.» [8]

مرحوم امام (اعلی الله مقامه الشریف) هم در اینجا همین مطلب را بیان می‌کنند و می‌فرماید: قبل از وقت، وجوب انشایی است و این وجوب انشایی باعث می‌شود قبل از وقت مقدّمات واجب شود و مکلّف مقدّمات را انجام بدهد. مصالح و مفاسد هم در اینجا تحقّق پیدا می‌کند. شارع مقدس این مصالح و مفاسد را دیده و طبیعت نماز و طبیعت روزه را واجب کرده است. ولی زمانی را هم برای آن‌ها تعیین کرده و گفته است در این زمان، باید انجام شود. یعنی اصل مصلحت و مفسده دیده شده، ولی زمان واجب را تعیین کرده است‌. لذا در مسئله «استطاعت»، وقتی استطاعت حاصل شد، وجوب انشایی می‌آید، امّا وجوب فعلی هنوز نیامده است .ماه ذی‌حجّه، وجوب فعلی می‌آید که مکلّف باید شما سوار هواپیما بشود و راه بیفتد و به مکّه برود.

القول الثاني:أنّ الوجوب في الواجب المشروط فعلي[9] [10] [11] [12] [13]

شیخ انصاری (رحمة الله علیه) می‌فرماید:«أن الوجوب في الواجب المشروط أيضا وجوب فعلي غاية الأمر أن الواجب فعل مخصوص على تقدير خاص و ليس ذلك بمزية الفرع على الأصل فإن مراعاة المقدمة عين مراعاة ذيها.» [14]

مرحوم شیخ قائل است به اینکه قید راجع به مادّه است، نه هیئت؛ لذا وجوب، مطلق و فعلی است حتّی قبل از زوال، ولی واجب (نماز) مقیّد به زمان زوال است. به بیان دیگر، در ساعت یازده وجوب هست، امّا هنوز واجب فعلی در خارج محقّق نشده است، زیرا وقت آن نرسیده.

تبیین تفاوت وجوب‌ها

مرحوم آخوند در آغاز کفایة الأصول تقسیم معروف وجوب را مطرح فرمودند:
وجوب دارای سه مرحله است:

    1. مرحله الإنشاء،

    2. مرحله الفعلیة،

    3. مرحله التنجّز.

این تقسیم‌بندی ناظر به حل همین نزاع است. مثلاً در ساعت یازده که هنوز وقت نماز نرسیده، «وجوب انشایی» داریم؛ یعنی مولی حکم را انشا کرده ولی هنوز شرایط فعلیّت آن حاصل نشده است. در ساعت دوازده، با دخول وقت، «وجوب فعلی» می‌شود؛ یعنی وقت امتثال فرا می‌رسد. و اگر تا آخر وقت تأخیر افتد و نزدیک غروب شود، آن وجوب به مرحله «تنجّز» می‌رسد؛ یعنی دیگر تأخیر جایز نیست و مکلّف باید فوراً امتثال کند.

توضیح با مثال‌های فقهی

نمونه روشن این مراتب را می‌توان در وجوب حجّ دید. آیه شریفه می‌فرماید: ﴿وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حجّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا﴾[15] وقتی استطاعت مالی حاصل شد ولی هنوز ماه ذی‌الحجّه نرسیده، وجوب موجود، وجوب انشایی است. امّا همین وجوب وقتی زمان عمل (ذی‌الحجّه) فرا می‌رسد، وجوب فعلی می‌شود. و هنگامی که مُحرِم شد و وارد مناسک گردید، وجوب، منجّز می‌گردد. پس در فاصله استطاعت تا وقت حجّ، عقل و شرع حکم می‌کنند که مقدّمات لازم (زاد، راحله و تدارکات سفر) را تهیه کند، تا در وقت، قدرت بر امتثال داشته باشد. این الزام مقدّمی، نتیجه همان وجوب انشایی است.

اکنون اگر به مسئله نماز بازگردیم، در ساعت یازده، آیا وجوب فعلی است یا انشایی؟
مرحوم آخوند می‌فرماید: وجوب در این ساعت انشایی است، و در ساعت دوازده (وقت زوال) فعلی می‌شود. بر مبنای مرحوم آخوند، چون وجوب هنوز فعلیّت نیافته، الزام به تهیه مقدّمات نیز فعلاً واجب نیست، مگر در مواردی که مقدّمه مفوّته باشد.
امّا مرحوم شیخ بر خلاف او می‌فرماید: وجوب در همان ساعت یازده فعلی است، هرچند واجب هنوز زمان انجامش نرسیده باشد.

بر اساس نظر شیخ، چون وجوب فعلی است، پس تهیه مقدّمات(حفظ آب وضو، تهیه ساتر، یادگیری قرائت، شناخت قبله، و سایر مقدّمات عبادت) نیز واجب می‌گردد.

ثمره عملی اختلاف

ثمره این دو مبنا در لزوم انجام مقدّمات پیش از وقت ظاهر می‌شود.

    • بر مبنای مرحوم شیخ: چون وجوب فعلی است، باید تمام مقدّمات فراهم گردد، حتّی پیش از دخول وقت.

    • بر مبنای مرحوم آخوند: چون وجوب هنوز فعلی نیست، تهیه مقدّمات لازم نیست، مگر اینکه از نوع مقدّمات مفوّته باشد.

مقدّمات مفوّته آن است که اگر پیش از وقت انجام نگیرد، در وقت دیگر ممکن نباشد؛ مثل تهیه زاد و راحله برای حجّ یا یادگیری احکام نماز برای مکلّف تازه‌بالغ. حتّی مرحوم آخوند نیز در خصوص مقدّمات مفوّته قائل به لزوم است، زیرا ترک آن موجب فوت واجب می‌شود. امّا در مواردی که بدل دارد، مانند وضو که بدلش تیمّم است، بعضی گفته‌اند از مصادیق مقدّمه مفوّته نیست، زیرا ترک آن موجب فوت اصل واجب نمی‌شود.

به نظر ما، اختلاف مرحوم شیخ و مرحوم آخوند در حقیقت لفظی است و در واقع هر دو ناظر به یک حقیقت‌اند، امّا در تعبیر تفاوت دارند. مرحوم شیخ، همان وجوب انشایی را «فعلی» می‌نامد؛ در حالی که مرحوم آخوند میان انشا و فعلیّت فرق نهاده است.

با این حال، به نظر ما فرمایش مرحوم آخوند دقیق‌تر است؛ زیرا وجوب تا زمانی که شرایط و قیودش حاصل نشود، قابلیت فعلیّت ندارد.
پیش از زوال، وجوب تنها در مقام انشا موجود است، ولی با دخول وقت، وجوب فعلیّت پیدا می‌کند.

خلاصه‌ی بحث

    1. نزاع اصلی: آیا قید راجع به مادّه است یا هیئت؟

        2. مرحوم شیخ: قید مادّه؛ وجوب فعلی قبل از وقت.

        3. مرحوم آخوند: قید هیئت؛ وجوب قبل از وقت فقط انشایی است.

    4. مراحل وجوب:

        5. وجوب انشایی ← وجوب فعلی ← وجوب منجّز.

    6. ثمره:

        7. در قول شیخ، مقدّمات قبل از وقت واجب است.

        8. در قول آخوند، تنها مقدّمات مفوّته واجب است.

    9. به نظر ما:

        10. قول مرحوم آخوند ادقّ است؛ قبل از وقت، وجوب فقط انشایی است و فعلیّت در وقت حاصل می‌شود.