مباحث الفاظ/اوأمر/مقدّمه واجب/واجب مطلق و واجب مشروط/فقدان ماء قبل الوقت

موضوع: مباحث الفاظ/اوأمر/مقدّمه واجب/واجب مطلق و واجب مشروط/فقدان ماء قبل الوقت

خلاصه جلسه گذشته: جلسه گذشته بحث در فقدان ماء قبل الوقت (قطع آب قبل از دخول وقت) بود. اگر پیش از فرا رسیدن وقت نماز، انسان بداند که آب قطع می‌شود، آیا باید آب را برای وضو حفظ کند یا خیر؟

اقوال علما در فقدان ماء قبل الوقت (قطع آب قبل از دخول وقت)

در این مسئله هیچ‌یک از فقها نفرموده‌اند که وضو قبل از دخول وقت واجب است؛ زیرا وضو وقتی واجب می‌شود که وقت نماز داخل شده باشد. لیکن سخن در حفظ آب است:

    • امام خمینی (قده سره) می‌فرماید:« كسى كه فقط به مقدار وضو يا به مقدار غسل آب دارد اگر بداند يا دو شاهد عادل خبر دهند كه اگر آن را بريزد آب پيدا نمىكند، چنانچه وقت نماز داخل شده، ريختن آن حرام است، و واجب آن است كه پيش از وقت نماز هم آن را نريزد، بلكه هر گاه احتمال عقلائى هم بدهد كه اگر آن را بريزد ديگر آب پيدا نمىكند احتياط واجب آن است كه پيش از وقت نماز هم آب را نريزد.»[1]

    • آیت‌الله مکارم شیرازی: ایشان نیز همین نظر را دارند و احتیاط واجب در حفظ آب می‌دانند. [2]

    • آیت‌الله وحید خراسانی: قائل به احتیاط مستحب هستند؛ می‌فرمایند حفظ آب واجب نیست، ولی مستحب است که برای نماز آب نگه داشته شود. [3]

    • شهید صدر و برخی دیگر: می‌فرمایند اساساً هیچ لزومی ندارد؛ حتّی اگر آب را بریزی اشکالی ندارد. اگر وقت داخل شد و آب بود وضو می‌گیری، و اگر نبود تیمم می‌کنی. [4] [5] [6]

دلایل قائلین به لزوم حفظ آب

دلیل آن بزرگانی که قائل به حفظ آب شده‌اند، دلیل عقلی است نه دلیل شرعی. از نظر شرع، دلیل روشنی در این زمینه نداریم؛ چراکه آیه‌ی شریفه می‌فرماید:﴿أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَی غَسَقِ اللَّیْلِ﴾[7] یعنی نماز بعد از زوال واجب است. پیش از زوال، نماز و بالتبع وضو واجب نیست. لذا نصّ شرعی بر لزوم نگه‌داری آب قبل از وقت نداریم.

امّا عقل چنین حکم می‌کند: وقتی بدانی مولای تو – همچون پدرت – قرار است از راه برسد و تشنه است، و نیز می‌دانی که آب پیش از آمدنش قطع می‌شود، عقل می‌گوید باید آب را برای او حفظ کنی. اگر بگویی: «می‌دانستم آب قطع می‌شود، ولی حفظ نکردم»، مولا از تو نمی‌پذیرد.
همین‌طور وضو، امری شرعی و دارای مصلحت است. اگر بدانیم با از دست رفتن آب، تکلیف شارع ترک می‌شود، عقل حکم می‌کند که باید آب را نگه داشت تا بتوان در وقت وضو گرفت.

نظر استاد

به نظر ما فرمایش کسانی که قائل به لزوم حفظ آب هستند، صحیح است؛ لکن نه در حدّ «احتیاط واجب»، بلکه به حکم عقل و به عنوان حکم واقعی شرعی باید آب را حفظ نمود. بنابراین نمی‌توان گفت حفظ آب فقط جایز یا مستحب است، بلکه عقل و شرع هر دو اقتضا می‌کنند که آب را برای وضو نگه داریم.

آیت‌الله وحید خراسانی و آیت‌الله شاهرودی و برخی دیگر از علما فرموده‌اند: هیچ لزومی به نگه‌داری آب نیست؛ زیرا وجوب وضو فقط بعد از دخول وقت می‌آید.

امّا به نظر ما عقل مستقلاً حکم می‌کند به لزوم نگه‌داشت آب، چراکه وضو هم دستور شارع مقدس است و مصالحی دارد و ترک آن مفاسدی دارد.

مثال‌های دیگر

این مسئله در موارد متعدد دیگری نیز دیده می‌شود:

    1. غسل در لیالی ماه رمضان: همه می‌گویند اگر کسی جنب است، باید قبل از طلوع فجر غسل کند، هرچند روزه هنوز واجب نشده است. اینجا نیز مقدّمه (غسل) قبل از وجوب ذی‌المقدّمه (روزه) واجب شده است.

    2. حجّ: پیش از حلول ماه ذی‌حجّه، بر مکلّف لازم است مقدّمات حجّ مانند بلیت، گذرنامه و ثبت‌نام را تهیه کند، وگرنه انجام حجّ در وقت فوت می‌شود.

    3. قبله: لازم است مکلف پیش از وقت نماز، قبله را بشناسد؛ زیرا اگر وقت داخل شود و قبله را نداند، نماز فوت می‌شود.

    4. احکام سفر: کسی که قصد سفر دارد، باید پیشاپیش مسائل قصر و اتمام نماز و احکام روزه مسافر را بیاموزد، تا در سفر بتواند واجباتش را صحیح انجام دهد.

به نظر ما این موارد نشان می‌دهد که عقل در باب مقدّمات مفوّته حکم به لزوم می‌کند. پس در مسئله‌ی فقدان ماء قبل از وقت، برخی به شرع تمسک کرده و وجوبی قائل نشده‌اند؛ برخی احتیاط واجب یا مستحب گفته‌اند؛ امّا عقل حکم می‌کند که باید آب را حفظ کرد و این حفظ، واجب است.

خلاصه بحث

    1. وضو پیش از دخول وقت واجب نیست.

    2. بحث در لزوم حفظ آب قبل از وقت است:

    • امام خمینی و آیت‌الله مکارم: احتیاط واجب در حفظ آب.

    • آیت‌الله وحید: احتیاط مستحب.

    • شهید صدر: عدم لزوم.

    3. دلیل قائلین به لزوم: حکم عقل به وجوب حفظ مقدّمه مفوّته.

    4. مثال‌های مشابه: غسل جنابت پیش از فجر در رمضان، مقدّمات حجّ، یادگیری قبله و احکام سفر.

    5. نظر استاد: عقل حکم می‌کند که حفظ آب واجب است و این وجوب، فراتر از احتیاط می‌باشد.