مباحث الفاظ/اوأمر/مقدّمه واجب/واجب مطلق و واجب مشروط/مقدّمات مفوّته و غیرمفوّته

موضوع: مباحث الفاظ/اوأمر/مقدّمه واجب/واجب مطلق و واجب مشروط/مقدّمات مفوّته و غیرمفوّته

خلاصه جلسه گذشته: جلسه گذشته بحث ما پیرامون این بود که آیا تقیید، تقیید مادّه است یا تقیید هیئت است؟ به عبارت دیگر، آیا تقیید وجوب است یا تقیید واجب است؟ اگر قیدی در کلام شارع آمد، این قید، قید برای مادّه است یا قید برای هیئت؟

مقدّمات مفوّته و غیر مفوّته

بحث ما در ادامه‌ی مبحث «مقدّمات مفوّته و غیر مفوّته» است. تفصیلی که مرحوم آیت‌الله مکارم ارائه کرده‌اند چنین است: اگر مقدّمات، از قبیل مقدّمات مفوّته باشد، انجام آن پیش از وقت واجب است؛ امّا اگر غیرمفوّته باشد، انجام پیش از وقت لازم نیست. مثال روشن آن، حفظ آب برای وضو پیش از اذان ظهر است. اگر حفظ آب، از مقدّمات مفوّته محسوب شود، لازم است قبل از وقت، آن را نگاه داریم؛ و اگر غیرمفوّته باشد، لزومی ندارد.

در اینجا سؤال فقهی مطرح می‌شود:

فرض کنید فردی مالی هنگفت – مثلاً ده میلیارد تومان – به دستش رسیده و مستطیع شده است. آیا بر او واجب است که فوراً مقدّمات حجّ را فراهم کند، یا می‌تواند تا ماه ذی‌حجّه صبر کند و حتّی آن مال را در مصارف دیگر خرج نماید، به گونه‌ای که هنگام موسم حجّ، مالی برای حجّ نداشته باشد؟ در اینجا وظیفه‌ی شرعی او چیست؟ آیا همین که استطاعت فعلی پیدا کرده، بر او حجّ واجب می‌شود و باید مقدّمات را حفظ کند، یا آنکه می‌تواند مال را صرف امور دیگر کرده و اگر در ذی‌حجّه مستطیع بود، حجّ بجا آورد؟ این مثال نشان می‌دهد که بحث اصولی ما – یعنی واجب مطلق و واجب مشروط و لوازم آن – ثمره‌ی جدّی در فقه پیدا می‌کند.

حال سؤال را بر مسئله‌ی محل بحث تطبیق کنیم:

آیا حفظ الماء قبل از اذان ظهر برای وضو یا غسل واجب است یا خیر؟

اقوال فقها:

قول اوّل: عدم وجوب حفظ الماء[1] [2] [3]

محقّق رشتی (رحمة‌الله علیه) می‌فرماید:«فمن يعلم أنّه لا يجد ماء بعد الوقت للوضوء و عنده من الماء ما يكفيه لا يجب عليه حفظ الماء أو الوضوء قبل الوقت كما حكم به بعض الأصحاب.» [4] ؛ یعنی اگر مکلف می‌داند بعد از وقت آب نخواهد یافت، باز هم پیش از وقت، حفظ آب بر او واجب نیست.

شهید صدر می‌فرماید:«نقول بجواز إراقة الماء قبل الوقت مع القطع بعدم إمكان تحصيل الماء للوضوء في الوقت»[5] ؛ یعنی حتّی می‌تواند آب را پیش از وقت بریزد، هرچند یقین دارد که در وقت، آب دیگری پیدا نخواهد کرد. استدلال ایشان این است که چون هنوز نماز واجب نشده، مقدّمه‌ی آن نیز واجب نیست.

دلایل قول اوّل (عدم وجوب حفظ الماء):

دلیل اوّل:

نماز تنها بعد از دخول وقت واجب می‌شود؛ پس تا قبل از وقت، نه نماز واجب است و نه مقدمه‌ی آن. در نتیجه هیچ دلیل شرعی برای وجوب حفظ آب در قبل از وقت وجود ندارد.

دلیل دوّم:

قدر متیقّن از ثبوت ملاکِ وجوب، در فرضی است که وقت داخل شده باشد. یعنی اگر در خود وقت، حفظ مقدّمه (مثل آب برای وضو) لازم باشد، این امر قابل التزام است. امّا قبل از دخول وقت، هیچ دلیلی بر ثبوت ملاک نداریم.

به تعبیر دیگر: حتّی اگر اذان ظهر گفته شد و وقت داخل شد، باز هم مسأله قابل بحث است؛ زیرا تا غروب زمان وسیعی باقی است و هنوز وقت مضیّق نیست. پس الزام به حفظ آب در همان ابتدای وقت هم خالی از مناقشه نیست. تنها جایی که می‌توانیم با اطمینان بگوییم حفظ آب واجب است، حین ضیق وقت است؛ یعنی وقتی که احتمال فوت نماز قطعی می‌شود. امّا قبل از دخول وقت، هیچ دلیلی بر وجوب حفظ وجود ندارد.

قول دوّم: وجوب حفظ الماء قبل الوقت[6] [7] [8]

در مقابل، برخی از فقها، مانند محقّق عراقی (رحمة الله علیه) می‌فرماید: «ما ورد على وجوب حفظ الماء قبل الوقت من النصوص على طبق القواعد، لا انه كان ذلك حكما تعبديا من الشارع.»[9] ایشان و گروهی دیگر بر این باورند که چون «حفظ الماء» از مقدّمات مفوّته است، واجب خواهد بود.

نظر استاد

به نظر ما، قول دوّم صحیح است؛ یعنی حفظ الماء قبل از وقت واجب است.

دلایل قول دوّم (وجوب حفظ الماء قبل الوقت):
دلیل اول:

بسیاری از فقها پذیرفته‌اند که در مقدّمات مفوّته، تکلیف به انجام قبل از وقت تعلق می‌گیرد. تنها بحث این است که آیا آب از مقدّمات مفوّته محسوب می‌شود یا خیر؟ برخی ممکن است بگویند بدل دارد (یعنی تیمّم) و بنابراین مفوّته نیست؛ امّا جمعی از بزرگان، صریحاً آب و ساتر را جزء مقدّمات مفوّته ذکر کرده‌اند.

دلیل دوّم:

برهان عقلی نیز مؤید همین است. همان‌طور که عقل می‌گوید: اگر پدر شما تشنه است و می‌دانید یک ساعت دیگر وارد می‌شود، در حالی که الان آب در دسترس است و بعداً قطع می‌شود، وظیفه دارید آب را حفظ کنید، شارع نیز وقتی وجوب نماز را جعل کرده است، عقل حکم می‌کند که مقدّمه‌ی آن را پیش‌تر فراهم کنید. این همان قاعده‌ی «وجوب المقدمة للمقدمة» است.

دلیل سوّم:

در فقه نمونه‌های بسیاری داریم که مکلّف باید مقدّمات را پیش از وقت فراهم کند:

    1. معرفت قبله: نماز مشروط به استقبال قبله است. اگر در وقت نتوان قبله را یافت، لازم است قبل از وقت اقدام به تحصیل معرفت قبله نمود.

    2. تعلیم احکام: کسی که مکلف به نماز است، باید پیش از وقت، احکام نماز و شرایط آن را بیاموزد؛ زیرا در وقت نماز فرصت کافی برای یادگیری نیست. همچنین در باب روزه، شخص باید پیش از حلول ماه مبارک رمضان احکام آن را فرا گرفته باشد.

    3. مسائل حجّ: کسی که قصد حج دارد، نمی‌تواند یادگیری احکام و آشنایی با مناسک را به ایام حج موکول کند؛ چراکه آن زمان فرصت و مجال کافی نیست. لذا لازم است قبل از سفر، مسائل را بیاموزد و حتی به همین جهت در کاروان‌ها روحانی برای تعلیم احکام پیش‌بینی می‌شود.

    4. مسئله قصر و اتمام: کسی که به سفر می‌رود باید از پیش احکام نماز مسافر را یاد بگیرد تا در وقت عمل دچار تردید و اشکال نشود.

این نمونه‌ها نشان می‌دهد که نمی‌توان گفت: «قبل از وقت، هیچ واجبی وجود ندارد». بلکه به‌وضوح، در مواردی مقدّمات واجب (بلکه مقدّمة المقدّمة) باید قبل از وقت تحصیل گردد.

پس از مجموع این بیانات استفاده می‌شود که:

    • مقدمات مفوّته بدون تردید واجب‌اند.

    • گاهی این وجوب فراتر رفته و شامل مقدّمة المقدّمة نیز می‌شود؛ مانند تعلیم احکام، تحصیل قبله، یا یادگیری شرایط حجّ.

    • بنابراین، حصر وجوب مقدّمات در همان وقت واجب، ناتمام است.

این مثال‌ها همه دلالت دارد که عقل و شرع هر دو حکم می‌کنند مقدّمات مفوّته باید قبل از وقت تحصیل شود.

اقوال مراجع معاصر

۱ . آیت‌الله مکارم شیرازی می‌فرمایند:« هرگاه فقط به مقدار وضو يا غسل آب دارد و مى‌داند اگر آن را بريزد آب پيدا نمى‌كند، چنانچه وقت نماز داخل شده باشد، ريختن آن حرام است؛ و احتياط واجب آن است كه پيش از وقت نماز هم اين كار را نكند، همچنين اگر احتمال عقلايى مى‌دهد كه اگر آب را بريزد آب ديگرى به دستش نمى‌رسد، احتياط واجب آن است كه آب را نگه دارد؛ و در تمام اين صورتها اگر آب را بريزد كار خلافى كرده، امّا نماز او با تيمّم صحيح است.»[10]

۲. آیت‌الله سبحانی فرموده‌اند: « كسى كه فقط به مقدار وضو يا به مقدار غسل آب دارد اگر بداند يا يك شاهد عادل خبر دهد كه اگر آن را بريزد آب پيدا نمى كند، چنانچه وقت نماز داخل باشد; ريختن آن حرام است و احتياط واجب آن است كه پيش از وقت نماز هم آن را نريزد بلكه هرگاه احتمال عقلائى هم بدهد كه اگر آب را بريزد ديگر آب پيدا نمى كند احتياط واجب آن است كه پيش از وقت نماز هم آب را نريزد.»[11]

۳. آیت‌الله وحید خراسانی فرموده‌اند:« كسى كه فقط به مقدار وضو يا غسل آب دارد و مى داند يا حجت شرعيه اى دارد كه اگر آن را بريزد آب پيدا نمى كند، چنانچه وقت نماز داخل شده باشد ريختن آن جايز نيست، و احتياط مستحب اين است كه پيش از وقت نماز هم آن را نريزد.»[12]

اختلاف این آرا مبتنی بر همان مبنای اصولی است: اگر وجوب نماز از ابتدا مطلق باشد، مقدّماتش نیز باید قبل از وقت تحصیل شود (مبنای شیخ انصاری). امّا اگر وجوب نماز مشروط به دخول وقت باشد (مبنای آخوند)، مقدّمات نیز بعد از وقت واجب می‌شوند.

خلاصه بحث

محور اصلی: آیا مقدّمات مفوّته (مثل حفظ آب) پیش از وقت واجب‌اند یا خیر؟

تفصیل آیت‌الله مکارم:

    • اگر مقدّمه مفوّته باشد ⇐ تحصیل قبل از وقت واجب است.

    • اگر غیرمفوّته باشد ⇐ تحصیل قبل از وقت لازم نیست.

نمونه فقهی: حفظ آب برای وضو قبل از اذان.

اقوال فقها:

    1. عدم وجوب (محقّق رشتی، شهید صدر): چون نماز قبل از وقت واجب نیست، مقدّمه‌اش هم واجب نمی‌شود. حتّی ریختن آب جایز است.

    2. وجوب حفظ (محقّق عراقی و جمعی دیگر): چون آب از مقدّمات مفوّته است، باید پیش از وقت حفظ شود.

نظر استاد (به نظر ما): قول دوّم صحیح است؛ حفظ آب واجب است.

    • دلیل:

        ◦ اتفاق فقها در وجوب مقدّمات مفوّته.

        ◦ برهان عقلی (وجوب تحصیل مقدّمه قبل از فوت امکان).

        ◦ شواهد فقهی (تعلیم احکام، شناخت قبله، مقدمات حجّ).

فتاوای معاصرین:

    • آیت‌الله مکارم و سبحانی: احتیاط واجب در حفظ آب قبل از وقت.

    • آیت‌الله وحید: احتیاط مستحب.

مبنای اصولی اختلاف:

    • اگر وجوب نماز مطلق باشد ⇐ مقدّماتش هم قبل از وقت واجب است (مبنای شیخ).

    • اگر وجوب مشروط به دخول وقت باشد ⇐ مقدّمات قبل از وقت واجب نیستند (مبنای آخوند).

به نظر ما: در مقدّمات مفوّته (مثل آب، ساتر، تعلم احکام) تحصیل مقدّمات قبل از وقت واجب است؛ امّا در غیر مفوّته، تکلیفی قبل از وقت وجود ندارد.