مباحث الفاظ/اوأمر/مقدّمه واجب/واجب مطلق و واجب مشروط/آیا قید به مادّه می‌خورد یا به هیئت؟

موضوع: مباحث الفاظ/اوأمر/مقدّمه واجب/واجب مطلق و واجب مشروط/آیا قید به مادّه می‌خورد یا به هیئت؟

خلاصه جلسه گذشته: جلسه گذشته بحث ما پیرامون این بود که آیا قیود و شرایط، یرجع الی المادّة أو یرجع الی الهیئة؛ به تعبیر دیگر: آیا شرایط، شرط وجوب‌اند یا شرط واجب.

اقسام شروط

    • اگر یقین داریم که شرطی، شرط وجوب است، اجتهادمان کامل است و بحثی نداریم؛ مثل بلوغ :

        ◦ بلوغ شرط وجوب است؛ تا بلوغ نباشد، وجوب نمی‌آید.

        ◦ عقل نیز شرط وجوب است .

        ◦ استطاعت هم شرط وجوب است: ﴿وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حجّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا﴾[1]

    • برخی شرایط، شرط وجوب نیستند بلکه شرط واجب‌اند .

        ◦ مثل وضو برای نماز: وضو شرط واجب است نه شرط وجوب.

        ◦ غسل برای نماز نیز شرط واجب است نه شرط وجوب .

پس: وجوب نماز منوط به وضو و غسل نیست؛ امّا انجام نماز منوط به وضو و غسل است .

بنابراین بعضی از شرایط، شرایط وجوب‌اند و بعضی دیگر شرایط واجب. اگر از ادلّه به دست آوردیم که شرطی، شرط وجوب است (مثل استطاعت برای حجّ)، بحثی نداریم و اگر به دست آمد که شرط واجب است (مثل وضو)، باز هم روشن است: وجوب منوط به آن نیست، امّا برای انجام واجب، لازم است.

نقطه اصلی اختلاف

مشکل در جایی است که شرطی ذکر شده و نمی‌دانیم که آیا شرط، شرط وجوب است یا شرط واجب؟ مثال: ﴿أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَی غَسَقِ اللَّیْلِ﴾[2] اینجا باید دید: آیا وقت، شرط وجوب است یا شرط واجب؟

صورت اوّل: شرط وجوب

اگر بگوییم وقت، شرط وجوب است، معنایش این است که وقتی اذان ظهر گفته شد، تازه وجوب می‌آید؛ یعنی: باید از همان لحظه دنبال آب برویم، وضو بگیریم، غسل کنیم، مکان پاک و لباس پاک پیدا کنیم و نماز بخوانیم .

صورت دوّم: شرط واجب

اگر بگوییم وقت، شرط واجب است:

از قبل وجوب بر عهده بوده است .مثلاً اگر از قبل می‌دانیم آب ساعت قطع خواهد شد، باید آب را از قبل برای وضو نگه داریم، اگر لباس پاک داریم و می‌دانیم بعد از ساعت دیگر لباس پاک در اختیار نداریم، باید همان را نگه داریم .اگر می‌دانیم که بعد از اذان ظهر وارد مکان غصبی خواهیم شد؛ الان باید در همان زمین غیرغصبی بمانیم تا بتوانیم نماز را در مکان مباح بخوانیم.

پس:

    • اگر وجوب مطلق باشد و واجب مقیّد، مقدّمات از قبل لازم‌التحصیل‌اند .

    • اگر وجوب مشروط به وقت باشد، قبل از وقت هیچ تکلیفی نداریم .مانند استطاعت در حجّ: اگر مال خود را انفاق کند و استطاعت از بین برود، وجوب هم نمی‌آید .اگر مال را حفظ کند، استطاعت محقّق می‌شود .

پس باز سؤال همین است: آیا مقدّمات را باید حفظ کرد یا نه؟

دیدگاه‌ها

در این مسئله، دو نظریه قوی وجود دارد:

القول الأوّل: رجوع الشرط أو القید إلی المادّة[3] [4] [5]

شیخ انصاری (رحمة الله علیه) قائل به وجوب مطلق است. پس مقدّمات واجب، واجب‌التحصیل‌اند. اگر بدانی آب قبل از اذان ظهر قطع می‌شود، باید قبل از اذان ظهر آب را نگه داری .قیود و شرایط، شرایط واجب (للمادّة) هستند نه شرایط وجوب.

- طرفداران نظریه شیخ انصاری: امام خمینی و برخی دیگر.

استدلال شیخ (رحمة الله علیه):

مطلوب مولا دارای مصلحت تام است. پس باید مقدّماتی را که امکان تحصیل دارند، فراهم کنیم تا مصلحت مولا را کامل دریافت کنیم.

ایشان می‌فرماید: «لا إطلاق في الفرد الموجود منه المتعلق بالفعل حتى يصح القول بتقييده بالزمان أو نحوه فكل ما يحتمل رجوعه إلى الطلب الذي يدل عليه الهيئة فهو عند التحقيق راجع إلى نفس المادة.» [6]

القول الثاني: أنّ الشرط من قیود الهیئة (القید يرجع إلی الهیئة)[7] [8] [9]

آخوند خراسانی قائل است وجوب و واجب هر دو با دخول وقت می‌آیند. قبل از اذان ظهر تکلیفی نداری. اگر آب بود وضو بگیر، اگر نبود تیمّم کن .

- طرفداران نظریه آخوند خراسانی: محقّق خویی و جمعی از علما .

محقّق خویی (رحمة الله علیه) می‌فرماید: «انّ ظاهر الجملة الشرطية و الخطاب التعليقي كون الاشتراط راجعا الى مفاد الهيئة، و هو الوجوب، لا الى المادّة، و هو الواجب، فانّ مفاد قولنا: ان جاءك زيد فأكرمه، بحسب المتفاهم العرفي أنّ وجوب الاكرام‌ مشروط بالمجي‌ء، لا أنّ الوجوب فعلي متعلّق بالاكرام على تقدير المجي‌ء.»[10]

استدلال مرحوم آخوند:

آیه مبارکه می‌فرماید: ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾[11] ؛ وقت، شرط وجوب است، قبل از آن تکلیفی نیست و نباید خود را ملزم کنیم.

جمع‌بندی

بنابراین، اختلاف اصلی این است که:

آیا وجوب مطلق است (شیخ انصاری) یا مقید به وقت است (آخوند خراسانی)؟

    • بر اساس مبنای اوّل، باید مقدّمات قبل از وقت حفظ و آماده شوند.

    • بر اساس مبنای دوّم، نیازی به آماده‌سازی قبل از وقت نیست .

حرف شیخ این است که مطلوب مولا دارای مصلحت است و مصلحت مولا باید کاملاً دریافت شود. طهارت مائیه برای شما ممکن است (چون قبل از ظهر آب هست)؛ پس باید اراده مولا تأمین شود و شما باید طهارت مائیه تحویل مولا دهید. لذا آب را حفظ می‌کنیم تا طهارت مائیه حاصل شود.

به نظر ما حرف شیخ انصاری (رحمة الله علیه) که می‌فرماید: «قبل از وقت که می‌دانید در وقت نماز آب نخواهید داشت باید آب را برای وضو نگهدارید.»؛ درست است. معنای این حرف شیخ این است که القیود و الشرایط شرائطٌ للمادة؛ یعنی شرائط للواجب لاشرائطٌ للوجوب. وجوب مطلق است و همه افراد را شامل می‌شود و قبل از دخول وقت نیز نماز بر شما واجب است؛ لذا مقدّمات آن باید فراهم شود؛ یعنی قبل از وقت وجوب هست ولی واجب هنوز نیست.

خلاصه بحث

شرایط بر دو قسم‌اند:
شرایط وجوب (مثل بلوغ، عقل و استطاعت) → واجب‌التحصیل نیستند.
شرایط واجب (مثل وضو و غسل) → واجب‌التحصیل‌اند.

اختلاف در این است که:

    • آیا وقت (مثل زوال برای نماز) شرط وجوب است یا شرط واجب؟

    • شیخ انصاری: وجوب مطلق است؛ پس مقدّمات باید قبل از وقت آماده شود.

    • آخوند خراسانی: وجوب مقید به وقت است؛ قبل از وقت تکلیفی وجود ندارد.

- نظر استاد: حرف شیخ انصاری صحیح است.