1404/02/28
بسم الله الرحمن الرحیم
مباحث الفاظ/اوأمر/مقدّمه واجب/مقام ثبوت و مقام اثبات «واجب مطلق و واجب مشروط»
موضوع: مباحث الفاظ/اوأمر/مقدّمه واجب/مقام ثبوت و مقام اثبات «واجب مطلق و واجب مشروط»
خلاصه جلسه گذشته: جلسه گذشته در خصوص مقام ثبوت و مقام اثبات «واجب مطلق و واجب مشروط» سخن گفته شد.
• واجب مطلق مانند نماز، که بدون توقّف بر شرط خاصی، بر مکلّف واجب است.
• واجب مشروط مانند حجّ، که وجوب آن متوقّف بر حصول شرطی مانند استطاعت است.
المطلب الثالث
اکنون این پرسش مطرح است که:
آیا بحث مقدّمه واجب، مخصوص به واجب مطلق است یا شامل واجب مشروط نیز می‌شود؟ یعنی آیا فقط مقدّمه واجب مطلق واجب است، یا مقدّمه واجب مشروط نیز واجب است؟ تبیین این مسئله نیاز به تحلیل مصادیق دارد.
مثال از واجب مطلق: نماز
نماز واجب است و برای تحقّق آن نیاز به مقدّماتی مانند موارد زیر داریم: لباس پاک، بدن پاک، وضو یا غسل و مکان مباح. همه این‌ها برای صحّت نماز لازم‌اند. بنابراین، برای ادای نماز باید این مقدّمات فراهم شود و چون نماز واجب مطلق است، مقدّمات آن نیز واجب‌اند. مثلاً: باید لباس را قبلاً تطهیر کرد؛ باید بدن را شست؛ وضو یا غسل انجام داد و از مکان غصبی خارج شد تا بتوان نماز را به صورت صحیح و کامل انجام داد. لذا، مقدّمات واجب مطلق، واجب‌اند.
مثال از واجب مشروط: حجّ
در مقابل، حجّ یک واجب مشروط است. مقدّماتی دارد مانند: استطاعت مالی، ثبت‌نام، گذرنامه، ویزا و زاد و راحله. در زمان‌های قدیم، شتر و مرکّب لازم بود؛ امروز باید ثبت‌نام کرد و ممکن است سال‌ها در صف بماند. حال سؤال این است: آیا مقدّمات واجب مشروط نیز واجب‌اند؟ مثالی روشن: فرض کنیم هزینه حجّ ۵۰۰ میلیون تومان است، و فردی فقط ۱۰ میلیون دارد. با این پول امکان رفتن به حجّ ندارد، امّا امکان ثبت‌نام وجود دارد. حال این فرد باید ثبت‌نام کند یا نه؟ آیا واجب است یا خیر؟ استطاعت فعلی وجود ندارد، امّا ثبت‌نام که یکی از مقدّمات واجب مشروط است، ممکن است. حال سؤال این است: آیا انجام مقدّمه‌ای که ممکن است در آینده سبب تحقّق استطاعت شود، واجب است یا خیر؟
اصطلاحاً:
• مقدّمات وجوبیه مانند استطاعت، علّت وجوب حجّ‌اند.
• مقدّمات وجودیه مانند ثبت‌نام و تهیه گذرنامه و... زمینه تحقّق فعل پس از وجوب‌اند.
اکنون پرسش اصلی:
آیا مقدّمات وجودیه واجب مشروط، قبل از تحقّق وجوب (یعنی قبل از حصول استطاعت)، واجب‌اند یا نه؟
دو دیدگاه در اینجا وجود دارد:
دیدگاه اوّل: عدم وجوب مقدّمات قبل از تحقّق استطاعت[1]
محقّق عراقی (رحمة‌الله علیه) می‌فرماید:«ان الذى هو محط النزاع، ما يكون مقدمة للواجب المطلق دون المشروط، و اما مقدمة المشروط فلا يجب من ناحية وجوب المشروط لامتناع ترشح الوجوب الى المقدمة قبل حصول وجوب ذيها لاستحالة تقدم المعلوم على علته، و حينئذ اذا اتفق للشى‌ء مقدمتان مقدمة وجوب و مقدمة وجود، كالحج بالنسبة الى الاستطاعة التى هى مقدمة وجوبها، و الى الزاد و الراحلة اللتين هما مقدمة وجوده، فلا تكون المقدمة الوجوبية واجبة، بخلاف المقدمة الوجودية فانها تبتنى على الخلاف.»[2]
بر این مبنا تا وقتی استطاعت حاصل نشده، حجّ واجب نیست. و چون حجّ واجب نشده، مقدّمات وجودیه آن نیز واجب نیست. اگر کسی با ۱۰ میلیون ثبت‌نام کند، ولی بعداً نتواند استطاعت کامل را فراهم کند، عمل او عبث خواهد بود. این دیدگاه مبتنی بر قاعده عقلی "تقدّم المعلول علی العلّة محالٌ" است: استطاعت، علّت وجوب حجّ است. قبل از آن، هیچ الزامی به تهیه مقدّمات نیست؛ زیرا هنوز وجوبی حاصل نشده است.
دیدگاه دوم: لزوم تهیه مقدّماتی که در توان است[3] [4] [5]
صاحب کفایة (اعلی الله مقامه الشریف) می‌فرماید:«الظاهر دخول المقدّمات الوجودية للواجب المشروط، في محلّ النزاع أيضاً، فلا وجه لتخصيصه بمقدمات الواجب المطلق، غاية الأمر تكون في الإِطلاق والاشتراط تابعة لذي المقدمة كأصل الوجوب بناءً على وجوبها من باب الملازمة. وأما الشرط المعلّق عليه الإِيجاب في ظاهر الخطاب، فخروجه مما لا شبهة فيه، ولا ارتياب.»
این دیدگاه می‌گوید: گرچه هنوز استطاعت حاصل نشده، امّا چون ممکن است در آینده استطاعت حاصل شود، باید تا حد امکان، مقدّمات وجودیه را فراهم کرد. مثلاً: اگر کسی در ثبت‌نام حجّ شرکت نکند، ممکن است در آینده هم که استطاعت مالی دارد، نوبتش نرسد و دیگر نتواند برود. لذا گفته‌اند: «مقدار توانی که مکلّف برای تهیّه مقدّمات وجودی دارد، واجب است.» شبیه این در بحث نماز نیز مطرح می‌شود: اگر می‌دانید که در وقت نماز آب قطع می‌شود، عقل می‌گوید: قبل از وقت، آب برای وضو تهیه کنید. پس اگر تهیه‌ی آب در وقت ممکن نباشد و مقدّمات آن در حال حاضر ممکن باشد، عقل عملی حکم به لزوم آن می‌کند.
جمع‌بندی
دو مبنای اساسی در این بحث مطرح است:
دیدگاه اوّل: مقدّمات وجودیه واجب مشروط، قبل از تحقّق وجوب، واجب نیستند. چون هنوز استطاعت (علّت وجوب) محقّق نشده، الزام به مقدّمه معنا ندارد.
دیدگاه دوّم: مقداری از مقدّمات وجودیه که در توان مکلّف است، باید فراهم شود. چون ممکن است در آینده استطاعت حاصل شود و عدم تهیه مقدّمات، مانع از انجام حجّ گردد.
خلاصه بحث
• واجب بر دو نوع است: مطلق (مانند نماز) و مشروط (مانند حجّ.
• مقدّمه واجب مطلق به جهت فعلیت وجوب، واجب است.
• در مورد واجب مشروط، تا زمانی که شرط (مثل استطاعت) محقّق نشده، اصل وجوب نمی‌آید.
• بحث اصلی این است که آیا تهیه مقدّمات وجودیه (مثل ثبت‌نام حجّ) قبل از تحقّق شرط (استطاعت)، واجب است؟
• دو دیدگاه مطرح است:
◦ تا زمانی که استطاعت نیامده، تهیه مقدّمات واجب نیست (قاعده تقدّم المعلول بر علّت محال است).
◦ تهیه مقداری از مقدّمات که در توان است، برای جلوگیری از فوت واجب در آینده، واجب است (قاعده دفع ضرر محتمل و حفظ قدرت در آینده).
• جمع بین دو قول ممکن است از طریق «احتیاط عقلی» و «لزوم فراهم کردن زمینه برای ادای واجب» صورت گیرد.
