واجب مطلق و واجب مشروط/اوأمر/مباحث الفاظ

موضوع: مباحث الفاظ/اوأمر/واجب مطلق و واجب مشروط

خلاصه جلسه گذشته: جلسه گذشته بحث از "جمع بندی شرط متأخّر" بود که به پایان رسید.

بحث امروز ما آغاز در مسئله‌ی «واجب مطلق» و «واجب مشروط» دارد. این دو عنوان از مهم‌ترین مباحث در تقسیمات وجوب به‌شمار می‌روند و تعاریف مختلفی از سوی علما برای هر یک از آن‌ها ذکر شده است.

المبحث الأوّل: في تقسیم الواجب إلی المطلق و المشروط

برای فهم صحیح این تقسیم، ابتدا باید تفکیکی دقیق میان "شرایط وجوب" و "شرایط وجود" صورت گیرد:

الف) شرایط وجوب: شرایطی هستند که برای تحقّق اصل وجوب لازم‌اند، نظیر:

    • بلوغ: از شرایط وجوب است.

    • قدرت: از شرایط وجوب است.

    • عقل: از شرایط وجوب است.

ب) شرایط وجود: شرایطی‌اند که برای "تحقّق خارجی واجب" در عالم خارج مورد نیازند. مثلاً:

    • استطاعت در حجّ: آیه‌ی ﴿وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حجّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا.﴾[1]

    • وضو، غسل و تیمّم: این‌ها از شرایط وجود نماز به‌شمار می‌آیند، نه از شرایط وجوب آن؛ زیرا چه وضو بگیرید و چه نگیرد، نماز بر شما واجب است.

تعریف واجب مطلق و واجب مشروط

الف) واجب مطلق: واجبی است که وجوب آن مقیّد به شرط خاصی نیست و بدون لحاظ شرطی از خارج، مکلّف مأمور به آن است.[2]

مانند:

    • نماز: وجوب آن مطلق است؛ یعنی هر مکلف، بدون شرط خاصی مأمور به آن است، گرچه تحقّق خارجی آن نیازمند مقدماتی همچون وضو یا طهارت است.

ب) واجب مشروط: واجبی است که وجوب آن مقیّد به تحقّق شرطی در خارج است؛[3] مانند:

    • حجّ: وجوب آن مشروط به استطاعت است.

اقسام شرایط وجود

شرایط وجود به سه قسم تقسیم می‌شوند:

۱. شرایط وجود عقلیه: شرایطی که عقل برای تحقّق واجب لازم می‌داند؛ مانند قدرت.

شرایط وجود شرعیه: شرایطی که از سوی شارع مقدس (عامر) جعل شده‌اند؛ مانند وضو و غسل برای نما

شرایط وجود عادیه: شرایطی که در نظام عادی تحقّق واجب لازم‌اند؛ نظیر سلامت بدن برای انجام نما

نسبت واجب مطلق و مشروط به شرایط مختلف

گاهی یک واجب نسبت به برخی شرایط، مطلق، و نسبت به برخی دیگر، مشروط است. مثلاً:

    • نماز: از حیث وجوب کلی بر مکلف مطلق است، اما از حیث زمان (وقت) مشروط است؛ یعنی وقتی که وقت داخل شود، نماز واجب می‌شود.

بنابراین، وجوب مطلق از جمیع جهات وجود ندارد؛ زیرا هر واجبی از جهتی مشروط به شرطی است:

    • معرفت الله واجب مطلق است، امّا همین هم مشروط به بلوغ، عقل و قدرت است.

جمع‌بندی تقسیم

پس در تقسیم واجب، می‌توان چنین گفت:

    • واجب مطلق: واجبی که نسبت به شرایط وجوب، غیر مشروط باشد؛ مانند نماز.

    • واجب مشروط: واجبی که وجوبش موقوف بر تحقّق شرطی باشد؛ مانند حجّ.

نکته مهم آن‌که همین واجب مطلق نیز از جهتی ممکن است واجب مشروط تلقی شود، چون مطلق بالقیاس الی بعض و مشروط بالقیاس الی بعض آخر است.

در ادامه باید به تعاریف علما نسبت به واجب مطلق و مشروط بپردازیم و بررسی کنیم که کدام تعریف، جامع و مانع و از دقت بیشتری برخوردار است.

خلاصه بحث:

    1. میان «شرایط وجوب» و «شرایط وجود» تفاوت است؛ اولی مربوط به اصل تعلق حکم و دومی به تحقّق خارجی واجب.

    2. واجب مطلق، آن است که وجوب آن وابسته به شرطی در خارج نیست (مانند نماز).

    3. واجب مشروط، آن است که اصل وجوب آن مشروط به تحقّق شرطی در خارج است (مانند حجّ).

    4. هیچ واجب مطلقی به‌طور مطلق مطلق نیست، بلکه از جهتی ممکن است مشروط باشد.

    5. شرایط وجود ممکن است عقلی، شرعی یا عادی باشند.

    6. در تعریف واجب مطلق و مشروط باید دقت شود تا دچار خلط بین شرایط وجوب و وجود نشویم.