مقدّمه واجب؛ تأثیر المتأخّر فی المتقدّم/اوأمر/مباحث الفاظ

موضوع: مباحث الفاظ/اوأمر/ مقدّمه واجب؛ تأثیر المتأخّر فی المتقدّم

خلاصه جلسه گذشته: جلسه گذشته بحث ما در مبحث "مقدّمه واجب" در تقسیم مقدّمه واجب بود.

الأمر الثاني: في تأخر الشرط في التکلیف

بحث امروز در اصول پیرامون مسئله‌ی «تأثیر المتأخّر فی المتقدّم» است. سؤال این است که آیا چنین تأثیری ممکن است یا محال است؟ خصوصاً در مقام تکلیف.

می‌دانیم که رابطه‌ی علّی و معلولی، مبتنی بر تقدم علت بر معلول است. یعنی علت باید مقدم باشد تا معلول مترتّب گردد. این قاعده، یک اصل عقلی است.

برای مثال:

وقتی دست خود را حرکت می‌دهید، این حرکت علتِ حرکت کلید است، و حرکت کلید نیز علتِ باز شدن در. بنابراین، علت همیشه مقدم بر معلول است. ممکن است از نظر زمانی هم‌زمان باشند، اما در رتبه، علت مقدّم است.

پس در مسئله‌ی تأثیر متقدّم در متأخّر عقلاً مشکلی وجود ندارد. اما سخن ما درباره‌ی تأثیر متأخّر در متقدّم است. آیا چیزی که از نظر زمانی متأخّر است، می‌تواند در چیزی که متقدّم است تأثیر بگذارد؟

مرحوم محقق ایروانی تصریح دارند که «تأثیر المتأخّر فی المتقدّم محال است و هیچ‌گونه تأثیری از متأخّر در متقدّم متصوّر نیست.»

در مقابل، مرحوم آقا ضیاء عراقی و جمعی دیگر از علما قائلند که «چنین تأثیری نه‌تنها ممکن، بلکه در موارد متعددی از تکوینیات و تشریعیات واقع شده است.»

مثال‌هایی از حوزه تشریع:

۱. بیع فضولی: زمانی‌که شخصی به صورت فضولی مالی را می‌فروشد، اگر مالک پس از آن اجازه دهد، این اجازه‌ی لاحق بیع سابق را تصحیح می‌کند. در حالی‌که اجازه از نظر زمانی بعد از عقد واقع شده، اما در صحت آن مؤثر است.

قبض در لزوم وقف یا تصرف در لزوم عقد هبه: عقد هبه تا وقتی عین موهوبه باقی است، جایز است. اما اگر متصرف شود، عقد لازم می‌گردد. در این‌جا هم تصرف متأخر موجب لزوم سابق می‌شود.

مثال‌هایی از تکوینیات:

فرض کنید بیماری به پزشک مراجعه می‌کند و پزشک دستور می‌دهد که علاوه بر دارو، باید از برخی خوراکی‌ها پرهیز کند. اگر بیمار دارو را مصرف کند اما پرهیزهای لازم را رعایت نکند، دارو مؤثر نخواهد بود. این یعنی پرهیز متأخر تأثیر در اثربخشی داروی متقدّم دارد. این، یک تأثیر تکوینی متأخّر در متقدّم است.

در نماز هم همین‌طور است: اگر سلام نماز باطل باشد، تمام نماز باطل است. در حالی‌که سلام در آخر نماز قرار دارد، اما فساد آن موجب بطلان نماز می‌شود.

همچنین، در غسل لیلی مستحاضه کثیره نیز همین حکم جاری است: اگر زن پس از روزه گرفتن غسل نکند، روزه‌ی او باطل است؛ اما اگر غسل کند، روزه صحیح است. این غسل متأخر در صحت روزه‌ی متقدّم مؤثر است.

المطلب الأول: في مقام الثبوت

در مقام ثبوت، به تصریح مرحوم آقا ضیاء و دیگر بزرگان، هیچ اشکال عقلی و شرعی در پذیرش تأثیر المتأخّر فی المتقدّم نیست.[1] [2] [3] [4] چه در تکوینیات و چه در تشریعیات، نمونه‌های فراوانی بر این مطلب داریم.

المطلب الثاني: في مقام الإثبات

حال، سؤال این است که در مقام اثبات، یعنی در لسان ادله‌ی شرعی، آیا چنین تأثیری پذیرفته شده یا خیر؟

پاسخ این است که بسیاری از علما، از جمله مرحوم آقا ضیاء، آیت‌الله سبحانی، مرحوم آیت‌الله خویی و دیگران، پذیرفته‌اند که در مقام اثبات نیز چنین تأثیری ممکن است.[5] [6] [7] [8] [9]

در اینجا برخی خواسته‌اند بین قضایای حقیقیه و خارجیه تفصیل دهند، اما واقع آن است که این تفصیل در این مقام اثرگذار نیست.

توضیح کوتاه درباره‌ی قضایای حقیقیه و خارجیه:

- قضیه‌ی حقیقیه مثل: ﴿لله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلا﴾[10] ؛ یعنی اگر در هر زمان، فردی مستطیع شد، حج بر او واجب است.

- قضیه‌ی خارجیه مثل: ﴿کُتب علیکم الصیام کما کُتب علی الذین من قبلکم﴾[11] ؛ یعنی روزه بر شما که فعلاً موجود هستید واجب شده است.

در هر دو نوع قضیه، تأثیر المتأخّر فی المتقدّم از نظر عقلی و شرعی محلّ اشکال نیست.

نکته‌ی پایانی:

این‌که بخواهیم حتماً در همه جا نام «علت» و «معلول» را حفظ کنیم و از قاعده‌ی تقدم علت بر معلول نتیجه بگیریم که تأثیر متأخر محال است، صحیح نیست. در این‌جا بحث ما از تأثیر است، نه علیت فلسفی صرف. مثل همان پرهیز که اثر در داروی سابق دارد. اگر بخواهید این را علت ننامید، نامش مهم نیست؛ مهم این است که تأثیر دارد.

خلاصه و جمع‌بندی بحث

آیا چیزی که از نظر زمانی "متأخر" است می‌تواند در چیزی که "متقدم" است، مؤثر باشد؟

دیدگاه‌های اصولی

"امتناع تأثیر متأخر در متقدّم (محقق ایروانی):"

بر اساس قاعده عقلی علیت، علت باید مقدم باشد؛ لذا تأثیر متأخر در متقدّم محال است.

"امکان تأثیر متأخر در متقدّم (آقا ضیاء و دیگران):"

این تأثیر هم در "تکوینیات" و هم در "تشریعیات" مشاهده شده و عقلاً و شرعاً ممکن است.

نمونه‌های فقهی (تشریعیات):

- "بیع فضولی:" اجازه‌ی مالک که بعد از عقد می‌آید، در صحت عقد پیشین مؤثر است.

- "وقف و هبه:" تصرف لاحق، موجب لزوم عقد سابق می‌شود.

- "نماز:" فساد سلام (جزء متأخر) موجب بطلان نماز می‌شود.

- "غسل مستحاضه:" انجام یا ترک غسل در انتهای روز، در صحت روزه‌ی همان روز مؤثر است.

نمونه‌های عرفی و تکوینی:

- "پرهیز غذایی بیمار:" رعایت نکردن پرهیز بعد از مصرف دارو، اثر داروی قبل را از بین می‌برد.

(یعنی متأخر در متقدّم تأثیر دارد.)

نتیجه در دو مقام:

- "در مقام ثبوت:" هیچ اشکال عقلی یا شرعی در پذیرش تأثیر المتأخر فی المتقدّم نیست.

- "در مقام اثبات (لسان ادله):" نیز بسیاری از علما این تأثیر را پذیرفته‌اند؛ چه در قضایای حقیقیه و چه در خارجیه.

اصرار بر حفظ اصطلاح «علت و معلول» در این بحث لازم نیست؛ مهم، وجود "تأثیر واقعی" است، نه نام‌گذاری فلسفی آن.