عبودیت/صفات مؤمن /جنود عقل و جهل

موضوع: جنود عقل و جهل/صفات مؤمن /عبودیت

حقیقت عبودیت از منظر امام صادق علیه‌السلام در روایت عنوان بصری

در روایت مشهور «عنوان بصری»، امام صادق علیه‌السلام در پاسخ به پرسش عنوان بصری درباره حقیقت عبودیت، نکاتی بسیار مهم و بنیادین را بیان فرموده‌اند.
قلت : يا أبا عبدالله ما حقيقة العبوديّة؟ قال : ثلاثة أشياء : أن لا يرى العبد لنفسه فيما خوّله الله ملكاً ، لأنّ العبيد لا يكون لهم ملك يرون المال مال الله يضعونه حيث أمرهم الله به ، ولا يدبّر العبد لنفسه تدبيراً ، وجملة اشتغاله فيما أمره تعالى به ونهاه عنه ، فإذا لم ير العبد لنفسه فيما خوّله الله تعالى ملكاً هان عليه الانفاق فيما أمره الله تعالى أن ينفق فيه ، وإذا فوّض العبد تدبير نفسه على مدبّره هان عليه مصائب الدنيا ، وإذا اشتغل العبد بما أمره الله تعالى ونهاه لا يتفرّغ منهما إلى المراء والمباهاة مع الناس ، فإذا أكرم الله العبد بهذه الثلاثة هان عليه الدنيا ، وإبليس ، والخلق ، ولا يطلب الدنيا تكاثراً وتفاخراً ، ولا يطلب ما عند الناس عزّاً وعلوّاً ، ولا يدع أيّامه باطلاً ، فهذا أوّل درجة التقى ، قال الله تبارك وتعالى : تلك الدار الآخرة نجعله للّذين لا يريدون علوَّا في الأرض ولا فساداً والعاقبة للمتّقين»

عنوان بصری از امام صادق علیه‌السلام پرسید: «يا أبا عبدالله ما حقيقة العبوديّة؟» حقیقت بندگی چیست؟

امام صادق علیه‌السلام در پاسخ، سه نکته اساسی را بیان کردند که شناخت و عمل به آن‌ها، انسان را به حقیقت عبودیت می‌رساند.

نکته اول: مالکیت حقیقی تنها از آنِ خداوند است:

امام صادق علیه‌السلام فرمودند:

«أن لا یری العبد لنفسه فیما خوّله الله ملکا.» بنده در آنچه خداوند به او بخشیده، برای خود حقی از ملکیت نبیند.

شرح نکته:

هرچه انسان داراست ـ از مقام، ثروت، جمال، علم و قدرت ـ از ناحیه خداوند است و مالک حقیقی آن، خداوند می‌باشد. اگر انسان دارای مقام اجتماعی است، نباید تصور کند که این مقام از خود اوست؛ بلکه باید بداند خداوند این مقام را به او داده است.

همین نگاه درباره ثروت، جمال، شخصیت اجتماعی و سایر نعمت‌ها نیز جاری است. این نعمت‌ها اگر در مسیر الهی استفاده شوند، نعمت خواهند بود؛ وگرنه مایه بدبختی و سقوط انسان می‌شوند.

نمونه‌ها:

گاه با یک تصادف، زیبایی فرد از میان می‌رود.

گاه با یک اشتباه یا افشای دارایی، آبروی اجتماعی انسان از بین می‌رود.

نتیجه:

انسان باید همیشه توجه داشته باشد که آنچه دارد، ودیعه الهی است و باید مطابق دستور الهی در راه صحیح خرج کند: انفاق، زکات، خمس، کمک به نیازمندان و...

نکته دوم: ترک تدبیر مستقل برای خود

امام صادق علیه‌السلام فرمودند: «ولا یدبر العبد لنفسه تدبیرا.» بنده نباید برای خودش تدبیری مستقل از تدبیر الهی بیندیشد.

شرح نکته:

انسان باید باور کند که اگر در کاری موفق شده است، این موفقیت به لطف و عنایت خداوند بوده است. هر کار خیری که انجام می‌دهد ـ ساخت مدرسه، مسجد، کارهای خیریه و غیره ـ در اصل هدایت و توفیق الهی بوده است.

توفیق انجام خیرها از سوی انسان، نشان عنایت خداوند به اوست و نه صرفاً تدبیر و برنامه‌ریزی شخصی او.

نکته سوم: اشتغال کامل به اوامر الهی و ترک نواهی

امام صادق علیه‌السلام فرمودند: «وأن یشغل نفسه بما أمره الله تعالی به، و نهاه عنه.» و خود را مشغول کند به آنچه خداوند به آن امر فرموده و از آن نهی کرده است.

شرح نکته:

انسان باید در تمام طول زندگی، مأمور به انجام واجبات و ترک محرمات باشد. پیش از هر اقدام یا سخنی باید بررسی کند که آیا رضای الهی در آن هست یا نه.

هر گام، سخن، نوشته یا فعالیتی باید بر مبنای رضایت پروردگار باشد. تجارت، فعالیت‌های اجتماعی، کارهای روزمره و تمامی ابعاد زندگی باید بر این مبنا سنجیده شود.

نتیجه کلی عبودیت:

اگر انسان به این سه نکته عمل کند:

هر آنچه دارد از خدا بداند، در امور خود تدبیر مستقل از خدا نکند، همت خود را صرف انجام اوامر و ترک نواهی الهی نماید؛ در این صورت:

انفاق برای او آسان می‌شود. تعلق خاطر به مال و مقام از دل او رخت برمی‌بندد و زندگی او رنگ بندگی خالصانه به خود می‌گیرد.

نکته اخلاقی:

آیت‌الله العظمی تبریزی رحمه‌الله می‌فرمودند:

«من وجوهات شرعیه را نگه نمی‌دارم. هرچه می‌رسد، خرج می‌کنم و اجازه نمی‌دهم جمع شود. اگر زیاد رسید، شهریه زیاد می‌شود؛ اگر کم رسید، شهریه کم می‌شود.» این نگاه برگرفته از باور عمیق به عبودیت و مالکیت حقیقی خداوند است.

جمع‌بندی:

حقیقت عبودیت از دیدگاه امام صادق علیه‌السلام بر سه پایه استوار است:

مالک ندانستن خود نسبت به نعمت‌های الهی؛

واگذاری تدبیر امور به خداوند؛

صرف زندگی در راه اجرای اوامر الهی و اجتناب از محرمات.

امام صادق علیه‌السلام با این سه اصل، نقشه راه عبودیت حقیقی را برای عنوان بصری و همه شیعیان تا قیامت ترسیم فرموده‌اند.