فضیلت علم و عالم/صفات مؤمن /جنود عقل و جهل

موضوع: جنود عقل و جهل/صفات مؤمن / فضیلت علم و عالم

در بحث اخلاق، روایتی از حضرت امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده است که در آن خداوند به حضرت داود (علیه‌السلام) وحی فرمود: «لَا تَجْعَلْ بَيْنِي وَ بَيْنَكَ عَالِماً مَفْتُوناً بِالدُّنْيَا فَيَصُدَّكَ عَنْ طَرِيقِ مَحَبَّتِي فَإِنَّ أُولَئِكَ قُطَّاعُ طَرِيقِ عِبَادِيَ الْمُرِيدِينَ إِنَّ أَدْنَى مَا أَنَا صَانِعٌ بِهِمْ أَنْ أَنْزِعَ حَلَاوَةَ مُنَاجَاتِي عَنْ قُلُوبِهِمْ.»[1] این مضمون در بسیاری از روایات آمده است که علما و دانشمندان نباید خود را به دنیا وابسته کنند. وابستگی به دنیا موجب تباهی انسان می‌شود و عالم باید همواره در مسیر تقوا و معنویت گام بردارد، نه اینکه خود را اسیر دنیای مادی کند.

علم در نگاه دینی باید همراه با تقوا باشد. این علم با علم دنیوی مثل فیزیک، شیمی و مثلثات تفاوت دارد. علم در اسلام نه فقط یک علم دنیوی است، بلکه باید با معنویت و تقوا همراه باشد. لذا می‌فرماید: «الْعِلْمُ نُورٌ يَقْذِفُهُ اللَّهُ فِي قَلْبِ مَنْ يَشَاءُ»[2] ، یعنی علم واقعی، نوری است که از سوی خداوند به دل‌ها می‌تابد و همراه با پرهیزگاری است. بنابراین، علم بدون تقوا بی‌ثمر است و برای انسان سودمند نخواهد بود.

معنای معنویت:

اما معنویت چیست؟ معنویت در واقع یکی از ابعاد زندگی است که ما باید به آن توجه کنیم. معنویت یعنی این‌که انسان نباید شیفته دنیا باشد. معنویت این نیست که انسان از دنیا و لذت‌های آن به کلی چشم‌پوشی کند، بلکه باید دنیای خود را با هدف و در حد نیاز در اختیار داشته باشد. برای مثال، اگر شما برای راحتی خانواده‌تان وسیله‌ای مثل ماشین لباسشویی خریدید یا لوازم منزل تهیه کردید، این کار وابستگی به دنیا نیست. این‌ها ابزارهایی هستند که به شما کمک می‌کنند تا راحت‌تر زندگی کنید و به امور معنوی و خانوادگی خود برسید. این شیفتگی به دنیا محسوب نمی‌شود.

اما اگر انسان بیش از حد به زیبایی‌ها و تجملات دنیا توجه کند و دلبسته به آنها شود، این شیفتگی به دنیا مشکل‌ساز خواهد بود. امام صادق (علیه‌السلام) تأکید می‌کنند که علمای دین نباید از دنیا بیزار باشند، اما نباید دلبسته و عاشق دنیا شوند. وقتی مردم یک روحانی را می‌بینند که خود را به دنیای مادی وابسته کرده است، به طور ناخودآگاه از او تقلید می‌کنند و این می‌تواند به فساد و گمراهی جامعه منتهی شود.

اگر فردی که مردم به او احترام می‌گذارند، از این احترام سوءاستفاده کرده و خود را غرق در تجملات و لذت‌های دنیا کند، این رفتار می‌تواند باعث شود که مردم باور کنند که اگر یک روحانی به دنبال دنیا باشد، پس دیگران نیز حق دارند که به دنبال لذت‌های دنیوی بروند. این کار موجب تزلزل ایمان در جامعه می‌شود و مردم را از مسیر حقیقت دور می‌کند. به همین دلیل، امام صادق (علیه‌السلام) در این روایات هشدار می‌دهند که باید از علما و روحانیون دنیاپرست پرهیز کرد، زیرا آنها می‌توانند مانع حرکت مردم به سوی خداوند شوند. «فَإِنَّ أُولَئِكَ قُطَّاعُ طَرِيقِ» این افراد، دزدِ دین مردم هستند و دین مردم را از بین می‌برند و ایمان آن‌ها را ضعیف می‌کنند.

این که یک روحانی یا عالم دینی باید از دنیای مادی دور باشد، بدین معنا نیست که او نباید از امکانات دنیوی برای رفاه خود و خانواده‌اش بهره‌برداری کند. بلکه منظور این است که نباید دلبسته و عاشق دنیا شود. انسان باید در حد نیاز از دنیا استفاده کند و آن را وسیله‌ای برای رسیدن به اهداف معنوی قرار دهد. در واقع، دنیا باید برای انسان یک وسیله باشد، نه هدف. امام صادق (علیه‌السلام) در این‌جا می‌فرمایند که عالمی که در این راه گام برمی‌دارد نباید فریفته دنیا باشد و باید همواره توجه خود را به آخرت معطوف کند.

جزای وابستگی عالم دینی به دنیا:

«إِنَّ أَدْنَى مَا أَنَا صَانِعٌ بِهِمْ أَنْ أَنْزِعَ حَلَاوَةَ مُنَاجَاتِي عَنْ قُلُوبِهِمْ» اگر انسان به دنیا وابسته شود، حلاوت مناجات و رابطه با خدا از او گرفته می‌شود. بسیاری از افراد بودند که از شدت اشتیاق به نماز شب و ارتباط با خداوند گریه می‌کردند، اما وقتی به دنیا تعلق پیدا کردند، دیگر آن اشتیاق و حلاوت ارتباط با خدا را از دست دادند. اگر انسان به دنیا علاقه‌مند شود، دیگر برای نماز شب و ارتباط با خدا اهمیت قائل نخواهد شد. در چنین شرایطی است که دل از نور الهی تهی می‌شود.

شهید مطهری همیشه به نماز و ارتباط با خدا اهمیت می‌دادند و در لحظات نماز، حتی اذان و اقامه را با صدای بلند و با آرامش خاصی می‌گفتند. نماز برای ایشان نه تنها یک عمل عبادی، بلکه یک لذت روحانی بود. انسان باید از نماز و عبادات لذت ببرد و در این مسیر با عشق و علاقه گام بردارد. نماز باید برای انسان با توجه و تمرکز انجام شود. انسان باید با توجه به خداوند و با لذت از مناجات و نماز به سمت خداوند حرکت کند.

وظیفه روحانیون در این راستا بسیار سنگین است. یک روحانی نباید خود را مانند یک انسان معمولی ببیند. وظیفه روحانیون در هدایت مردم بسیار حساس و مهم است. آنها باید همواره در مسیر تقوا و معنویت گام بردارند و از دنیای مادی به اندازه ضرورت بهره‌برداری کنند. حتی اگر دارای ثروت باشند، نباید از آن به صورت افراطی استفاده کنند. باید همواره در خدمت مردم و در جهت رفاه جامعه باشند و زندگی‌شان به گونه‌ای باشد که دیگران از آنها الگو بگیرند و به سوی خداوند هدایت شوند.

در نهایت، اگر روحانیون خود را به دنیا وابسته کنند، نه تنها برای خودشان، بلکه برای جامعه نیز مشکل ایجاد خواهند کرد. چون مردم به آنها نگاه می‌کنند و از آنها تقلید می‌کنند. اگر یک عالم دینی شیفته دنیا باشد، این شیفتگی به دنیا باعث می‌شود که مردم هم از او پیروی کنند و دین و ایمان آنها آسیب ببیند. بنابراین، روحانیون باید مراقب رفتار و زندگی خود باشند و همواره در مسیر تقوا و معنویت حرکت کنند.