فضیلت علم و عالم/صفات مؤمن /جنود عقل و جهل

موضوع: جنود عقل و جهل/صفات مؤمن / فضیلت علم و عالم

خلاصه جلسات گذشته: در مباحث قبل به ارزش علم اشاره شد و روایتی بیان شد که «الْعِلْمُ نُورٌ يَقْذِفُهُ اللَّهُ فِي قَلْبِ مَنْ يَشَاءُ»[1] . علم باید به قلب انسان سرایت کند. گاهی تحصیل علم، لقلقه زبان است؛ یعنی در قلب انسان اثر نمی‌گذارد و گاهی علم به قلب می‌رسد و اثرگذار می‌شود. وقتی یک کار را تجربه می‌کنید و به نتایجی می‌رسید، علم شما به یک مسئله قلبی تبدیل شده و به آن اعتقاد پیدا می‌کنید.

از کجا بدانیم که علم بر ما تأثیر گذاشته یا نه؟ در روایتی از ابوبصیر نقل شده که گفت: «سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السلام) يَقُولُ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه‌السلام) يَقُولُ‌ يَا طَالِبَ الْعِلْمِ إِنَّ الْعِلْمَ ذُو فَضَائِلَ كَثِيرَةٍ فَرَأْسُهُ التَّوَاضُعُ وَ عَيْنُهُ الْبَرَاءَةُ مِنَ الْحَسَدِ وَ أُذُنُهُ الْفَهْمُ وَ لِسَانُهُ الصِّدْقُ وَ حِفْظُهُ الْفَحْصُ وَ قَلْبُهُ حُسْنُ النِّيَّةِ وَ عَقْلُهُ مَعْرِفَةُ الْأَشْيَاءِ وَ الْأُمُورِ وَ يَدُهُ الرَّحْمَةُ وَ رِجْلُهُ زِيَارَةُ الْعُلَمَاءِ وَ هِمَّتُهُ السَّلَامَةُ وَ حِكْمَتُهُ الْوَرَعُ وَ مُسْتَقَرُّهُ النَّجَاةُ وَ قَائِدُهُ الْعَافِيَةُ وَ مَرْكَبُهُ الْوَفَاءُ وَ سِلَاحُهُ لِينُ الْكَلِمَةِ وَ سَيْفُهُ الرِّضَا وَ قَوْسُهُ الْمُدَارَاةُ وَ جَيْشُهُ مُحَاوَرَةُ الْعُلَمَاءِ وَ مَالُهُ الْأَدَبُ وَ ذَخِيرَتُهُ اجْتِنَابُ الذُّنُوبِ وَ زَادُهُ الْمَعْرُوفُ وَ مَاؤُهُ الْمُوَادَعَةُ وَ دَلِيلُهُ الْهُدَى- وَ رَفِيقُهُ مَحَبَّةُ الْأَخْيَارِ»[2]

«كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه‌السلام) يَقُولُ‌« به این معنا است که آقا امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) زیاد این مطلب را تکرار می‌کرد. این جمله همان ترازویی است که با آن می‌توان فهمید که علم برای شما حجاب است یا وسیله تعالی و پیشرفت. اگر این صفات را داشته باشی عالم و وارسته هستی ولی اگر این صفات را نداری بدان که این علم حجاب اکبر شده است. درس خوانده‌اید و اصطلاحات را یاد گرفته‌اید ولی به آن مقام معنوی که علم باید به شما بدهد، نرسیده‌اید.

امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرماید: «يَا طَالِبَ الْعِلْمِ إِنَّ الْعِلْمَ ذُو فَضَائِلَ كَثِيرَةٍ» اگر می‌خواهید عالم واقعی باشید، باید این علائم را داشته باشید: «فَرَأْسُهُ التَّوَاضُعُ» از همه مهمتر تواضع است. اگر دیدید که متکبر هستید و توقع سلام کردن و احترام دیگران هستید، بدانید که علم بر شما اثر نگذاشته است. علمی که باعث تکبر شما شود، فایده ندارد و باید کنار گذاشته شود. آیت الله العظمی صافی (رحمةالله‌علیه) دست افراد مختلف را می‌بوسید، ما باید اینگونه باشیم؛ یعنی راحت بتوانیم دست افراد را ببوسیم و احترام بگذاریم. برای به دست آوردن تواضع، باید تمرین کرد. ممکن است در ابتدا سخت باشد ولی به مرور آسان می‌شود. در این صورت مشخص می‌شود که علم در شما اثر می‌گذارد و به نتیجه می‌رسد.

«وَ عَيْنُهُ الْبَرَاءَةُ مِنَ الْحَسَدِ» چشم علم، دوری از حسادت است. چشم از مهم‌ترین اعضای بدن انسان است، چشم است که انسان را بالا می‌برد، به وسیله چشم کارهای زیادی انجام می‌دهید. لذا حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرماید: انسان‌های حسود، مثل کسانی هستند که چشم ندارند. اگر دوست شما به مقام و منصبی برسد یا سخنرانی عالی انجام دهد، باید خوشحال شوید و لذت ببرید. اگر ناراحت شوید، حسادت است و بدبختی دنیا و آخرت را برای انسان به ارمغان می‌آورد.

«وَ أُذُنُهُ الْفَهْمُ» یکی از نعمت‌هایی که خدا به انسان داده گوش است. گوش برای این است که انسان حرف دیگران را بشنود. اگر انسان تکبر داشته باشد، به حرف دیگران توجه نمی‌کند. معنای فهم این است که انسان به حرف دیگران گوش فرا دهد و بفهمد.

«وَ لِسَانُهُ الصِّدْقُ» راستگویی، انسان را بزرگ می‌کند، بعضی افراد فکر می‌کنند، با دروغ می‌توانند پیش روند، ممکن است استفاده‌هایی هم ببرند ولی عاقبت آن‌ها شر است. اگر دیدید که زبان شما به دروغ می‌چرخد، علامت این است که هنوز علم واقعی برای شما حاصل نشده است.