مقدمه/التكسب بالواجبات /المكاسب المحرمة

موضوع: المكاسب المحرمة/التكسب بالواجبات /مقدمه

مقدمه

بحث امروز در علم فقه، درباره حرمت أجرت (دستمزد) بر واجبات است که مرحوم شیخ انصاری (رحمه‌الله) در «مکاسب محرمه»، فصل پنجم، تحت عنوان «ما یحرم التکسب به» مطرح کرده‌اند. ایشان فرموده‌اند یکی از مواردی که کسب درآمد از آن حرام است، أجرت گرفتن بر اموری است که انجام آن‌ها بر انسان واجب است.

«إنّ موضوع هذه المسألة ما إذا كان للواجب على العامل منفعة تعود إلى من يبذل بإزائه المال كما لو كان كفائيا و أراد سقوطه منه فاستأجر غيره أو كان عينيا على العامل و رجع نفعه منه إلى باذل المال كالقضاء للمدعي إذا وجب عيناً. و بعبارة أخرى مورد الكلام ما لو فرض مستحبا لجاز الاستيجار عليه لا أن الكلام في كون مجرد الوجوب على الشخص مانعا عن أخذ الأجرة عليه فمثل فعل الشخص صلاة الظهر عن نفسه لا يجوز أخذ الأجرة عليه لا لوجوبها بل لعدم وصول عوض المال إلى باذله ف‌إن النافلة أيضا كذلك‌».[1]

پرسش اصلی این است که آیا گرفتن اجرت بر کاری که واجب شده، به‌طور مطلق حرام است یا آنکه واجب بودن عمل، منافاتی با گرفتن اجرت ندارد؟

در این درس، اقسام واجبات (عینی، تخییری، کفایی، تعبدی، توصلی) و حکم أجرت گرفتن بر هر یک بررسی می‌شود. همچنین، شرط مرحوم شیخ انصاری مبنی بر لزوم بازگشت منفعت به باذل‌المال (پرداخت‌کننده پول) تحلیل شده و اشکالات وارد بر آن مطرح می‌گردد.

بخش اول: مفهوم حرمت أجرت بر واجبات

مرحوم شیخ انصاری (رحمه‌الله) در «مکاسب محرمه» می‌فرمایند کسب درآمد از اموری که انجام آن‌ها بر انسان واجب است، حرام است. واجباتی که بر انسان فرض شده‌اند، به دلیل الزام شرعی، نمی‌توانند موضوع أجرت و کسب درآمد قرار گیرند. این حکم کلی، اقسام و انواع مختلفی دارد که باید به تفصیل بررسی شود.

تعریف واجب و أجرت

- واجب: امری که شرعاً بر انسان الزام‌آور است، اعم از عینی، تخییری، یا کفایی، و تعبدی یا توصلی.

- أجرت: دریافت دستمزد یا پول در ازای انجام عملی که ممکن است واجب یا مستحب باشد.

سؤالمرکزی این است که آیا أجرت گرفتن برای انجام واجبات، به‌طور مطلق حرام است یا در برخی موارد جایز است؟

اقسام واجبات

برای پاسخ به این سؤال، ابتدا باید اقسام واجبات را شناخت:

1. واجب عینی: واجبی که بر هر فرد مکلف به‌طور خاص فرض است، مانند نماز و روزه.

2. واجب تخییری: واجبی که مکلف در آن مخیر است بین چند گزینه، مانند کفاره ظهار (اطعام شصت مسکین، روزه دو ماه متوالی، یا عتق رقبه).

3. واجب کفایی: واجبی که بر جماعت فرض است و با انجام آن توسط برخی، از دیگران ساقط می‌شود، مانند تجهیز میت یا رفع نجاست از مسجد.

4. واجب تعبدی: واجبی که نیاز به قصد قربت دارد، مانند نماز و حج.

5. واجب توصلی: واجبی که قصد قربت در آن لازم نیست، مانند رفع نجاست از مسجد.

بخش دوم: سؤالات کلیدی درباره أجرت بر واجبات

برای روشن شدن حکم أجرت بر واجبات، سؤالات زیر مطرح می‌شود:

1. آیا در واجبات عینی می‌توان أجرت گرفت؟

مثال: در شهری تنها یک پزشک وجود دارد که درمان بیماران بر او واجب عینی است. آیا او می‌تواند برای درمان أجرت بگیرد؟ یا قاضی‌ای که قضاوت بر او واجب عینی است، آیا می‌تواند دستمزد دریافت کند؟

2. آیا در واجبات تخییری می‌توان أجرت گرفت؟

مثال: در کفاره ظهار، شخصی به دیگری پول می‌دهد تا یکی از سه گزینه (مثلاً اطعام شصت مسکین) را انتخاب کند. آیا این أجرت جایز است؟

3. آیا در واجبات کفایی می‌توان أجرت گرفت؟

مثال: برای تجهیز میت یا رفع نجاست از مسجد، شخصی به دیگری پول می‌دهد تا این واجب کفایی را انجام دهد. آیا این پول حلال است؟

4. آیا در واجبات تعبدی یا توصلی تفاوت وجود دارد؟

آیا أجرت در واجبات تعبدی (مثل نماز) جایز است یا در واجبات توصلی (مثل رفع نجاست از مسجد)؟

بخش سوم: تحلیل فقهی مسئله

مرحوم شیخ انصاری (رحمه‌الله) معتقدند که أجرت بر واجبات، به‌طور کلی حرام است؛ زیرا انجام واجب، وظیفه شرعی است و نمی‌توان برای انجام وظیفه، دستمزد گرفت. اما ایشان شرطی را مطرح کرده‌اند که اجاره (قرارداد أجرت) در صورتی صحیح است که منفعتی به باذل‌المال (پرداخت‌کننده پول) بازگردد.

- مثال: اگر شخصی برای انجام واجب کفایی (مثل دفن میت) پول بدهد، باید منفعتی برای او داشته باشد.

اشکال به کلام شیخ انصاری

برخی علما، از جمله ما، این شرط را مورد نقد قرار داده‌اند و معتقدند لزومی ندارد که منفعت به باذل‌المال بازگردد. ممکن است منفعت به خود شخص اجیر یا شخص ثالثی برسد و این کافی است.

اجاره در صورتی صحیح است که:

1. عمل عقلایی باشد و عرف آن را اسراف یا سفیهانه نداند.

2. منفعت (مادی یا معنوی) به شخص اجیر، شخص ثالث، یا جامعه برسد.

- مثال: اگر شخصی به کودکی ۱۰۰ هزار تومان بدهد تا نماز بخواند، این عمل جایز است، زیرا تشویق به خیر است و منفعت به کودک یا جامعه می‌رسد.

- مثال دیگر: پرداخت پول برای تمیز کردن خانه خود اجیر یا مسجد، حتی اگر منفعتی برای باذل‌المال نداشته باشد، جایز است، زیرا عقلایی و خیر است.