تنبیهات/استصحاب /اصول عملیه

موضوع: اصول عملیه/استصحاب /تنبیهات

شایان ذکر است که مرحوم آخوند به تبع مرحوم شیخ أنصاری و همچنین مرحوم عراقی برای ثمره‌ی قبول یا عدم قبول جریان استصحاب با شک تقدیری چند فرع فقهی مطرح نموده‌اند که به شرح آن می‌پردازیم:

فرع اول ← چنانچه شخصی با غفلت از اینکه محدث است وارد نماز شود و پس از اتمام نماز شک کند که آیا قبل از نماز وضوء گرفته یا نه، صحّت و بطلان نمازش بستگی به ردّ یا قبول استصحاب با شک تقدیری دارد، زیرا چنین شخصی هنگام نماز به موجب غفلتش طبعا شک در وضوء داشتن یا نداشتن خود نداشته است، اما اگر شک تقدیری را برای جریان استصحاب کافی بدانیم، نماز او همراه با استصحاب حدث بوده و محکوم به بطلان خواهد بود، درحالی که اگر جریان استصحاب را مشروط به شک فعلی بدانیم، نماز او تؤام با استصحاب حدث نبوده و قاعده‌ی فراغ نیز حاکم یا مخصّص استصحاب حدث بعد از نماز بوده و لذا چنین نمازی به موجب قاعده‌ی فراغ محکوم به صحّت می‌باشد.

مناقشه : مرحوم آیت الله خوئی معتقدند که چنین نمازی قطعا محکوم به بطلان است و قبول یا عدم قبول استصحاب با شک تقدیری تأثیری در مسأله ندارد. ایشان در مقام اثبات مدعای خود می‌فرمایند که قاعده‌ی فراغ اساسا از دو حال بیرون نیست[1] :

    1. چنانچه قاعده‌ی فراغ را یک أمارة عقلائی بدانیم (یعنی قاعده‌ی فراغ به ملاک اذکر بودن[2] و نزدیک‌تر بودن به حق[3] معتبر بوده و کشف می‌کند که نمازگزار هنگام نماز توجه و التفات بیشتری داشته و لذا به شک بعد از اتمام نماز نباید اعتنا کرد) — در این صورت اگرچه نمازگزار با التفات به محدث بودن وارد نماز نشده و اقدام به اداء تکلیف ننموده است، لکن با توجه به اینکه از محدث بودن خود غافل محض بوده، طبعا ملاک اذکر بودن حین نماز وجود نداشته است تا شک بعد از نماز او مجرای قاعده‌ی فراغ باشد و از همین رو چنین نمازی علی أیّ حال (حتی اگر شک تقدیری را برای جریان استصحاب کافی ندانیم) به موجب استصحاب محدث بودن بعد از نماز باطل خواهد بود، کما اینکه اگر منشأ شک بعد از اتمام نماز، قبل از نماز باشد مجرای قاعده‌ی فراغ نمی‌باشد.

چه بسا گفته شود که نتیجه‌ی استصحاب حدث حین نماز با شک تقدیری با استصحاب حدث بعد از نماز با شک فعلی دقیقا یکسان نیست تا این بحث بی‌ثمر باشد، بلکه استصحاب حدث حین نماز با شک تقدیری دلالت دارد که نماز با حدث ظاهری اقامه شده و لذا محکوم به بطلان است، اما استصحاب حدث بعد از نماز با شک فعلی تنها دلالت خواهد داشت که نمازگزار بعد از نماز محدث بوده است اما اثبات محدث بودن او هنگام نماز نمی‌کند تا نمازش محکوم به بطلان باشد (استصحاب نسبت به قبل از تحقق موضوع خود که شک فعلی است، تأثیری ندارد) ؛ لکن باید گفت که صرف این مقدار از اختلاف تفاوت عملی در حکم مسأله ایجاد نخواهد کرد، زیرا اگرچه به موجب استصحاب حدث بعد از نماز با شک فعلی، نماز با حدث اثبات نمی‌شود اما موجب ثبوت نماز با طهارت هم نخواهد بود تا حکم به صحّت آن نماز شود (این پاسخ منوط به آن است که شرط صحت نماز طهارت داشتن باشد، نه محدث نبودن).

اگر گفته شود که به موجب این پاسخ با قبول استصحاب حدث حین نماز با شک تقدیری، بطلان نماز مستند به این استصحاب است اما با عدم قبول آن، بطلان نماز مستند به عدم احراز طهارت خواهد بود و همین مقدار تفاوت برای این مسأله کافیست ؛ باید گفت که مهم عدم ارتباط صحّت و بطلان نماز با قبول یا ردّ استصحاب با شک تقدیری و ناتمام بودن مدعای مرحوم شیخ أنصاری و آخوند است.

    2. چنانچه قاعده‌ی فراغ را یک اصل عملی بدانیم (تعبیر گذشته‌ها گذشته[4] دلالت بر اصل تعبدی بودن قاعده‌ی فراغ دارد) — در این صورت هرگونه شکی بعد از اتمام نماز تعبدا محکوم به صحت خواهد بود و ملتفت یا غافل بودن نمازگزار هنگام نماز نقشی در اعتبار آن ندارد. بر همین اساس حتی اگر شک تقدیری را برای جریان استصحاب کافی بدانیم، باز هم چنین نمازی به مقتضای قاعده‌ی فراغ صحیح خواهد بود، زیرا قاعده‌ی فراغ حاکم بر استصحاب حدث هنگام نماز می‌باشد (استصحاب حدث با شک تقدیری در اثناء نماز ایجاب نمی‌کند که نمازگزار بعد از نماز هیچ شکی در صحت و بطلان نمازش نداشته باشد تا نوبت به جریان قاعده‌ی فراغ نرسد).

ممکن است گفته شود همچنان که اگر نمازگزار با التفات به متیقّن بودن حدث و مشکوک بودن طهارت، قبل از نماز استصحاب حدث نماید، قاعده‌ی فراغ بعد از نماز حاکم بر این استصحاب و مصحّح نماز نیست (هرچند حتی با جریان استصحاب احتمال طهارت داشتن و صحت نماز کما کان وجود دارد)، قاعده‌ی فراغ بر استصحاب با شک تقدیری نیز حکومتی نخواهد داشت تا نماز محکوم به صحّت باشد ؛ لکن باید گفت که قیاس این دو مورد مع الفارق است، چرا که موضوع قاعده‌ی فراغ شک‌های فعلی است که بعد از نماز حادث می‌شود، و شکوکی که نمازگزار قبل از نماز بدان توجه داشته است، اساسا مشمول قاعده‌ی فراغ نیست.