موضوع: کتاب الصلاة/نماز غفیله/

نماز غفلیه

مسأله 1177: «الأقوى استحباب الغفيلة و هي ركعتان بين المغرب و العشاء و لكنّها ليست من الرواتب، يُقرأ فيها في الركعة الأُولى بعد الحمد: "وَ ذَا النُّونِ‌ إِذْ ذَهَبَ‌ مُغاضِباً فَظَنَّ‌ أَنْ‌ لَنْ‌ نَقْدِرَ عَلَيْهِ‌ فَنادى‌ فِي الظُّلُماتِ‌ أَنْ‌ لا إِلهَ‌ إِلاّ أَنْتَ‌ سُبْحانَكَ‌ إِنِّي كُنْتُ‌ مِنَ‌ الظّالِمِينَ* فَاسْتَجَبْنا لَهُ‌ وَ نَجَّيْناهُ‌ مِنَ‌ الْغَمِّ‌ وَ كَذلِكَ‌ نُنْجِي الْمُؤْمِنِينَ"[1] و في الثانية بعد الحمد: "وَ عِنْدَهُ‌ مَفاتِحُ‌ الْغَيْبِ‌ لا يَعْلَمُها إِلاّ هُوَ وَ يَعْلَمُ‌ ما فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ‌ وَرَقَةٍ‌ إِلاّ يَعْلَمُها وَ لا حَبَّةٍ‌ فِي ظُلُماتِ‌ الْأَرْضِ‌ وَ لا رَطْبٍ‌ وَ لا يابِسٍ‌ إِلاّ فِي كِتابٍ‌ مُبِينٍ"[2] ‌ و يستحب أيضاً بين المغرب و العشاء صلاة الوصيّة و هي أيضاً ركعتان يقرأ في أُولاهما بعد «الحمد» ثلاثَ عشرة مرّة سورة «إذا زلزلت الأرض» و في الثانية بعد «الحمد» سورة «التوحيد» خمسَ عشرة مرّة»[3] .

مرحوم سید (ره) نوشته است که اقوی این است که نماز غفلیه مستحب است و آن نمازی دو رکعتی است که بین نماز مغرب و عشاء خوانده می‌شود، لکن از رواتب (نوافل) نمازهای یومیه شمرده نمی‌شود. در رکعت اول نماز غفلیه، بعد از حمد آیه شریفه:﴿«وَ ذَا النُّونِ‌ إِذْ ذَهَبَ‌ مُغاضِباً فَظَنَّ‌ أَنْ‌ لَنْ‌ نَقْدِرَ عَلَيْهِ‌ فَنادى‌ فِي الظُّلُماتِ‌ أَنْ‌ لا إِلهَ‌ إِلاّ أَنْتَ‌ سُبْحانَكَ‌ إِنِّي كُنْتُ‌ مِنَ‌ الظّالِمِينَ‌. فَاسْتَجَبْنا لَهُ‌ وَ نَجَّيْناهُ‌ مِنَ‌ الْغَمِّ‌ وَ كَذلِكَ‌ نُنْجِي الْمُؤْمِنِينَ»﴾ خوانده می‌شود و در رکعت دوم، بعد از حمد آیه شریفه: ﴿«وَ عِنْدَهُ‌ مَفاتِحُ‌ الْغَيْبِ‌ لا يَعْلَمُها إِلاّ هُوَ وَ يَعْلَمُ‌ ما فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ‌ وَرَقَةٍ‌ إِلاّ يَعْلَمُها وَ لا حَبَّةٍ‌ فِي ظُلُماتِ‌ الْأَرْضِ‌ وَ لا رَطْبٍ‌ وَ لا يابِسٍ‌ إِلاّ فِي كِتابٍ‌ مُبِينٍ‌»﴾ خوانده می‌شود و همچنین، مستحب است که بین نماز مغرب و عشاء، نماز وصیت خوانده شود و آن نیز دو رکعت است که در رکعت اول، بعد از حمد، سیزده مرتبه سوره «إذا زلزلت الأرض» خوانده می‌شود و در رکعت دوم، بعد از حمد، سوره توحید پانزده مرتبه خوانده می‌شود.

وجه تسمیه نماز غفلیه

سیدبن طاووس در کتاب فلاح السائل روایتی را نقل کرده است که تعبیر غُفلیه در آن آمده است:

فَإِنَّ النَّبِيَّ (ص) قَال: ‌«لاَ تَتْرُكُوا رَكْعَتَيِ‌ الْغُفیلَةِ‌ وَ هُمَا بَيْنَ‌ الْعِشَاءَيْنِ‌»[4] ؛ دو رکعت نماز غُفیله را که بین دو نمازِ مغرب و عشاء خوانده می‌شود ترک نکنید.

البته در بعضی از نسخه‌های فلاح السائل، به جای «غُفیلة» تعبیر «غَفلَة» به کار برده شده است.

در بعضی از روایات دیگر تعبیر «تَنَفَّلوا فی ساعة الغَفلَة» به کار رفته است، به این معنا که نماز مستحبی را در ساعت غفلت به جای آورید.

«غُفیلة» مصغَّرِ «غَفلة» است و به معنای غفلت کوچک و آن لحظه‌ای است که ممکن است که انسان دچار غفلت شود که برای اینکه از شر شیطان مصون بماند نماز غفلیه بخواند.

آیت الله خویی (ره) در بررسی سند روایت مذکور گفته است که این روایت ضعیف است. نظر مختار نیز همانند آیت الله خویی (ره) بر ضعف سند این روایت است.

وجه تسمیه زمان بین مغرب و عشاء به زمان غفلت

وجه اینکه چرا بازه زمانی بین نماز مغرب و عشاء، ساعة غفلت نامیده شده است، روایتی است که در این رابطه وارد شده است؛

مُحَمَّدُ بْنُ‌ عَلِيِّ‌ بْنِ‌ الْحُسَيْنِ‌ بِإِسْنَادِهِ‌ عَنْ‌ جَابِر [بن یزید جُعفی] عَنْ‌ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ؛‌ قَالَ‌: «إنَّ‌ إِبْلِيسَ‌ إِنَّمَا يَبُثُّ‌ جُنُودَ اللَّيْلِ‌ مِنْ‌ حِينِ‌ تَغِيبُ‌ الشَّمْسُ‌ إِلَى مَغِيبِ‌ الشَّفَقِ‌ وَ يَبُثُّ‌ جُنُودَ النَّهَارِ مِنْ‌ حِينِ‌ يَطْلُعُ‌ الْفَجْرُ إِلَى مَطْلَعِ‌ الشَّمْسِ‌ وَ ذَكَرَ أَنَّ‌ نَبِيَّ‌ اللَّهِ‌ صَلَّى اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ وَ آلِهِ‌ كَانَ‌ يَقُولُ:‌ "أَكْثِرُوا ذِكْرَ اللَّهِ‌ عَزَّ وَ جَلَّ‌ فِي هَاتَيْنِ‌ السَّاعَتَيْنِ‌ وَ تَعَوَّذُوا بِاللَّهِ‌ عَزَّ وَ جَلَّ‌ مِنْ‌ شَرِّ إِبْلِيسَ‌ وَ جُنُودِهِ‌ وَ عَوِّذُوا صِغَارَكُمْ‌ فِي هَاتَيْنِ‌ السَّاعَتَيْنِ‌ فَإِنَّهُمَا سَاعَتَا غَفْلَةٍ‌"»[5] .

راوی از امام باقر (ع) نقل کرده است که آن حضرت (ع) فرمود که ابلیس لشکریان مخصوص شب را در هنگامی که آفتاب غروب می‌کند تا زمانی که شفق ناپدید می‌شود [، یعنی تا زمانی که سرخی که پس از غروب آفتاب در افق ظاهر می‌شود، ناپدید شود] جمع می‌کند و آنها را [به منظور گمراه کردن انسان‌ها] پراکنده می‌کند و لشکریان روز را از زمان طلوع فجر تا طلوع آفتاب جمع می‌کند و آنها را [به منظور گمراه کردن انسان‌ها] پراکنده می‌کند و رسول اکرم (ص) می‌فرمود که خداوند متعال را در این دو زمان [، یعنی زمان غروب آفتاب و ظهور سرخی در افق و زمان طلوع فجر و طلوع آفتاب] زیاد یاد کنید و از شر ابلیس و لشکریانش به خداوند متعال پناه ببرید و بچه‌های کوچکِ خود را در این دو زمان به خدا بسپارید و آنها را تعویذ کنید زیرا این دو زمان، زمان غفلت می‌باشند.

آیت الله خویی (ره) نیز در وجه تسمیه نماز غُفیله فرموده است: «و لعلّ‌ التسمية بساعة الغفلة لأجل انشغال الناس بعد انصرافهم عن صلاة المغرب و قبل قدومهم إلى المسجد لفريضة العشاء، بالأكل و الشرب و نحوهما من ملاذ العيش و موجبات الغفلة»[6] ؛ شاید نامیدن زمانِ بین نماز مغرب و عشاء به زمان غفلت، به خاطر این باشد که مردم بعد از خواندن نماز مغرب و قبل از رفتنشان به مسجد برای انجام نماز عشاء، به خوردن و آشامیدن و امثال آن از لذت‌های زندگی و آنچه موجب غفلت می‌شود، مشغول می‌شوند.

وجه تسمیه نماز وصیة

محتمل است که نام این نماز از کلمه «اوصیکم» که در روایت دالِّ بر این نماز آمده است، گرفته شده باشد؛

مُحَمَّدُ بْنُ‌ الْحَسَنِ‌ فِي اَلْمِصْبَاحِ‌ عَنِ‌ اَلصَّادِقِ (ع)‌ عَنْ‌ أَبِيهِ (ع)‌ عَنْ‌ آبَائِهِ (ع)‌ عَنْ‌ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ‌ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌ عَنْ‌ رَسُولِ‌ اللَّهِ‌ صَلَّى اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ وَ آلِهِ؛‌ أَنَّهُ‌ قَالَ‌: «أُوصِيكُمْ‌ بِرَكْعَتَيْنِ‌ بَيْنَ‌ الْعِشَاءَيْنِ‌ يُقْرَأُ فِي الْأُولَى اَلْحَمْدُ...»[7] .

بعید نیست که وجه تسمیه نماز وصیّت به این نام از این باب باشد که مورد توصیه رسول اکرم (ص) قرار گرفته است.

بررسی مسأله 1177

مسأله مذکور در دو مقام بررسی می‌شود؛

مقام اول، در رابطه با استحباب نماز غفیله است.

مقام دوم، در رابطه با استحباب نماز وصیّت است.

بررسی مقام اول

در این مقام از چند جهت باید بحث شود؛

جهت اول، ادله استحباب نماز غفیله

مرحوم صاحب حدائق (ره) برای استحباب نماز غفیله روایاتی را ذکر کرده است و فرموده است: «قد تَكاثَرت الاخبار باستحباب صلاة ركعتين بين المغرب و العشاء و تُسمّى رَكعَتَي الغُفيلة و ركعتي الغفلة و ركعتي ساعةِ الغفلة»[8] ؛ اخباری که در رابطه با استحباب دو رکعت نماز بین نماز مغرب و عشاء وارد شده است زیاد می‌باشند و آن دو رکعت، غُفیله یا غَفله یا ساعة الغفلة نامیده می‌شوند.

روایت اول: مُحَمَّدُ بْنُ‌ أَحْمَدَ بْنِ‌ يَحْيَى عَنْ‌ وَهْبٍ‌ أَوْ عَنِ‌ اَلسَّكُونِيِّ‌ عَنْ‌ جَعْفَرٍ (ع) عَنْ‌ أَبِيهِ‌ عَلَيْهِمَا السَّلاَمُ؛ قَالَ:‌ قَالَ‌ رَسُولُ‌ اللَّهِ‌ صَلَّى اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ وَ آلِهِ: «تَنَفَّلُوا فِي سَاعَةِ‌ الْغَفْلَةِ‌ وَ لَوْ بِرَكْعَتَيْنِ‌ خَفِيفَتَيْنِ‌ فَإِنَّهُمَا يُورِثَانِ‌ دَارَ الْكَرَامَةِ‌» قِيلَ‌: يَا رَسُولَ‌ اللَّهِ‌ وَ مَا سَاعَةُ‌ الْغَفْلَةِ؟‌ قَالَ‌: «مَا بَيْنَ‌ الْمَغْرِبِ‌ وَ الْعِشَاءِ‌»[9] ‌.

رسول اکرم (ص) فرموده است که در زمان غفلت، نافله بخوانید، هرچند که دو رکعت خفیف و کوتاه به‌جا آورید زیرا آن دو رکعت، دار الکرامة (یکی از مقام‌های عالیِ بهشت که تنها فرشتگان با انسان صحبت می‌کنند) را برای انسان به ارمغان می‌آورند.

مضمون روایت اول با سندهای مختلفی آمده است.

بررسی سند شیخ طوسی (ره)

شیخ طوسی (ره) روایت مذکور را در تهذیب الاحکام به سند ذیل آورده است؛

مُحَمَّدُ بْنُ‌ أَحْمَدَ بْنِ‌ يَحْيَى عَن أَبی جعفر عَن أَبیه عَنْ‌ وَهْبٍ‌ أَوْ عَنِ‌ اَلسَّكُونِيِّ‌ عَنْ‌ جَعْفَرٍ (ع) عَنْ‌ أَبِيهِ عَلَيْهِمَا السَّلاَمُ

‌طریق شیخ طوسی (ره) به محمدبن احمدبن یحیی‌بن عمران الأشعری (صاحب کتاب نوادر الحکمة) صحیح است و محمدبن احمدبن یحیی از ثقات امامیه است. أبی جعفر، کنیه احمدبن محمد بن خالد برقی است که او نیز ثقه است. مراد از وهب، وهب‌بن وهب القرشی است که عامی مذهب است و نجاشی او را تضعیف کرده است و کذّاب دانسته است[10] .

سکونی نیز عامّی مذهب است، اما گفته‌اند که با اینکه او عامّی است احادیث او مورد اعتماد است، لکن از آنجایی که احتمال دارد که محمدبن خالد برقی این روایت را از سکونی [که روایاتش مورد قبول است] نقل کرده باشد یا از وهب‌بن وهب [که ضعیف است] نقل کرده باشد لذا این سند، ضعیف به نظر می‌رسد.

بررسی سند شیخ صدوق (ره)

روایت مذکور، در آثار مختلف شیخ صدوق (ره)، از حیث سند به انحاء مختلفی ذکر شده است.

سند روایت در کتاب ثواب الأعمالِ شیخ صدوق (ره): أبی (ره) (علی‌بن حسین‌بن موسی ابن بابویه) عن سعدبن عبدالله عن احمدبن ابی عبدالله عن ابیه عن وهب‌بن وهب عن جعفربن محمد عن أبیه عن آبائه[11] .

این سند نیز به خاطر وجودِ وهب‌بن وهب، ضعیف است.

سند روایت مذکور، در کتاب امالی شیخ صدوق (ره): حدّثنا احمدبن محمدبن یحیی العطّار قال: حدّثنا ابی عن احمدبن محمدبن خالد البرقی عن أبیه عن وهب‌بن وهب القاضی عن الصادق جعفربن محمد عن أبیه عن آبائه (ع)...

این سند نیز به خاطر وجود وهب‌بن وهب ضعیف است.

سند روایت مذکور، در کتاب من لایحضره الفقیه به صورت مرسله آمده است: قَالَ: قَالَ‌ رَسُولُ‌ اللَّهِ‌ صَلَّى اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ وَ آلِهِ : «تَنَفَّلُوا فِي سَاعَةِ‌ الْغَفْلَةِ‌ وَ لَوْ بِرَكْعَتَيْنِ‌ خَفِيفَتَيْنِ‌ فَإِنَّهُمَا تُورِثَانِ‌ دَارَ الْكَرَامَةِ‌»[12] .

این روایت نیز به خاطر ارسالی که دارد، حجّت نیست چون به نظر ما مرسله‌های شیخ صدوق (ره) حجّت نیست.

البته علمایی مانند شیخ بهایی (ره) و امام خمینی (ره) مراسیل شیخ صدوق (ره) را حجّت می‌دانند)- سابقاً در بحث از دماء ثلاثة به طور مفصّل در رابطه با مراسیل شیخ صدوق(ره) بحث شد- با این تفاوت که شیخ بهایی (ره) مطلق مراسیل شیخ صدوق (ه) در کتاب من لایحضره الفقیه را حجّت می‌داند، لکن امام خمینی (رهبین مراسیلِ جزمی شیخ صدوق (ره) و مراسیل غیر جزمی او تفصیل قائل شده است و فرموده است که مراسیل جزمی شیخ صدوق (ره) حجّت است و مراسیل غیر جزمی او حجّت نیست. بنابراین، طبق نظر شیخ بهایی (ره) و امام خمینی (ره)، مراسیل شیخ صدوق حجّت است.

شیخ صدوق (ره) روایت مورد بحث را در کتاب علل الشرایع به طریق ذیل نقل کرده است؛

أَبِي رَحِمَهُ‌ اللَّهُ‌؛ قَالَ‌: حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ‌ عَبْدِ اللَّهِ‌ عَنْ‌ أَحْمَدَ بْنِ‌ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ‌ عَنْ‌ أَبِيهِ‌ عَنْ‌ زُرْعَةَ‌ عَنْ‌ سَمَاعَةَ‌ عَنْ‌ جَعْفَرِ بْنِ‌ مُحَمَّدٍ عَنْ‌ أَبِيهِ‌ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ؛‌ قَالَ‌: قَالَ‌ رَسُولُ‌ اللَّهِ‌ صَلَّى اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ وَ آلِهِ‌: «تَنَفَّلُوا فِي سَاعَةِ‌ الْغَفْلَةِ‌ وَ لَوْ بِرَكْعَتَيْنِ‌ خَفِيفَتَيْنِ‌ فَإِنَّهُمَا يُورِثَانِ‌ دَارَ الْكَرَامَةِ»[13] ‌.

شیخ صدوق (ره) روایت مذکور را از پدرش نقل کرده است.

سعدبن عبدالله از أجلّاء و بزرگان است. احمدبن محمدبن خالد برقی نیز از ثقات است، زرعه واقفی مذهب است، اما توسط نجاشی توثیق شده است، نجاشی درباره او نوشته است: «زُرعة بن محمد أبو محمد الحضرمي ثقة، رَوى عن أبي عبد الله و أبي الحسن عليهما السلام و كان صَحِب سماعة و أكثر عنه و وقف. له كتاب، يرويه عنه جماعة»[14] ؛ زرعة بن محمد ابو محمد حضرمی ثقه است، از امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) روایت کرده است و با سماعه مصاحبت داشته است و از او زیاد روایت نقل کرده است و در امام کاظم (ع) توقّف کرده است.

سماعة بن مهران نیز از ثقات امامیه است. بنابراین، سند روایت مذکور، معتبر است و به اعتبار وجود زرعه که واقفی مذهب است و در سند این روایت قرار گرفته است، این روایت موثقه نامیده می‌شود.