موضوع:کتاب الصلاة/ کیفیت انجام دادن نوافل /

گرامی‌داشت سالروز نهم دی‌ماه

روز نهم دی‌ماه، روز خروش ملّت ایران در مقابل فتنه‌گران داخلی و خارجی را گرامی می‌داریم، روزی که به نام روز بصیرت و روز میثاق با ولایت نام‌گذاری شده است، روزی که ملّت ایران، از امتحانی که پیش رویشان بود سربلند بیرون آمدند و نشان دادند که جایی که پای کلّیّت نظام اسلامی، ارزش‌ها و توهین به جایگاه و مقام قدسی اهل بیت (ع) در میان است، ملّت آرام نمی‌نشیند. بعد از چند ماه فتنه‌گری در کشور که با طراحی‌های دشمنان بیرونی و عوامل داخلی آنها انجام گرفت و صحنه‌های تلخ و ناگواری را رقم زد، مردم شریف ایران اسلامی به صحنه آمدند و این به عنوان یک برگ زرّینی در کارنامه ملّت انقلابی ایران ثبت و ضبط شد. ان‌شاءالله، غیرت دینی مردم و پایبندی مردم به ارزش‌ها، برنامه‌ریزی‌های دشمنان را نقش بر آب کند. این انقلاب، بنیانِ مرصوصی است که الهام گرفته از مکتب انبیاء و اولیاء الهی است و امام خمینی (ره) و بعد از ایشان رهبر فرزانه انقلاب؛ آیت الله خامنه‌ای (حفظه الله تعالی) در ادامه راه و مکتب امامان معصوم (ع) گام برداشته و برمی‌دارند و ملت عزیز نیز همه سختی‌ها و مشکلات را تحمّل می‌کند تا آن وعده‌ای که منجَّز شده، محقق گردد و این انقلاب به ظهور حضرت بقیة الله الأعظم (عج) منتهی شود.

خلاصه جلسه گذشته

بحث در بررسی دلالت روایت دوم از روایات دال بر دو رکعت، دو رکعت خواندن نوافل بود [مُحَمَّدُ بْنُ‌ إِدْرِيسَ‌ فِي آخِرِ اَلسَّرَائِرِ نَقْلاً مِنْ‌ كِتَابِ‌ حَرِيزِ بْنِ‌ عَبْدِ اللَّهِ‌ عَنْ‌ أَبِي بَصِيرٍ؛ قَالَ‌: قَالَ‌ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌ فِي حَدِيثٍ‌: «وَ افْصِلْ‌ بَيْنَ‌ كُلِّ‌ رَكْعَتَيْنِ‌ مِنْ‌ نَوَافِلِكَ‌ بِالتَّسْلِيمِ‌»[1] ].

عرض شد که امام باقر (ع) در بیان کیفیت خواندن نوافل، ضابطه‌ای را بیان کرده است و آن، این است که بین هر دو رکعت نماز با سلام دادن، فاصله ایجاد کن و به عبارت دیگر، امام (ع) فرموده است که نوافل را به صورت دو رکعتی بخوان.

در ادامه عرض شد که نسبت به دلالت این روایت بر اعتبارِ دو رکعتی خواندنِ نوافل سه اشکال مطرح شده است که اشکال اول و پاسخ آن در جلسه گذشته بیان شد.

اشکال اول، این بود که این روایت، صرفاً بر نفی مشروعیتِ نوافلِ بیشتر از دو رکعت دلالت دارد لذا نوافلِ یک رکعتی را نفی نمی‌کند، به عبارت دیگر، این روایت فقط مشروعیتِ نافله سه رکعتی، چهار رکعتی و بیشتر از آن را نفی می‌کند، اما بر نفی مشروعیتِ نافله یک رکعتی دلالت ندارد و نافله یک رکعتی، تخصّصاً خارج است لذا دلیل (روایت مذکور) أخص از مدعاست.

اشکال مذکور از طرف آیت الله حکیم (ه) و آیت الله خویی (ره) مطرح شده است.

در پاسخ از اشکال مذکور، عرض شد که ظاهرِ تعبیر «وَ افْصِلْ‌ بَيْنَ‌ كُلِّ‌ رَكْعَتَيْنِ‌ مِنْ‌ نَوَافِلِكَ‌ بِالتَّسْلِيمِ‌» در مقام بیان ضابطه برای کیفیت خواندن نوافل است، یعنی امام معصوم (ع) با تعبیر مذکور، در صدد بیان این نکته است که کیفیت اتیان نوافل به این نحو است که به صورت دو رکعتی خوانده شوند و در پایانِ دو رکعت سلام داده شود و امام (ع) در صدد این نیست که با تعبیر مذکور، بفرماید که خصوص نافله بیش از دو رکعت مشروع نیست، بلکه فقط می‌خواهد بفرماید که بعد از دو رکعت باید سلام داده شود، یعنی اگر شخص، خواست چهار رکعت نافله بخواند باید دو نماز دو رکعتی بخواند بنابراین، امام (ع) در صدد نفی مشروعیت بیش از دو رکعت نیست، بلکه از سلام دادن بعد از چهار رکعت، نفی مشروعیت می‌کند و فقط در صدد بیان این نکته است که بعد از دو رکعت باید سلام داده شود و به تعبیرِ روشن‌تر، امام (ره) نمی‌خواهد بفرماید که خصوص نافله بیش از دو رکعت مشروع نیست تا اشکال شود که این روایت نسبت به مشرعیّت نافله یک رکعتی ساکت است بنابراین، دلالت روایت تمام است و دالّ بر مشروعیت خصوص نافله دو رکعتی می‌باشد.

نکته: نافله وتر که به صورتِ یک رکعتی خوانده می‌شود دلیل خاص دارد.

اشکال دوم، عدم حمل مطلق بر مقیّد، در مستحبات است. یک قاعده کلّی وجود دارد و آن، حمل مطلق بر مقیّد است، مثلاً اگر یک دلیل به صورت مطلق بگوید: «أعتق رقبةً» و شارع در جای دیگر بفرماید: «أعتق رقبةً مؤمنةً»، از باب حمل مطلق بر مقیّد، رقبه مؤمنه باید آزاد شود. گفته شده است که این قاعده در مستحبات جریان ندارد، بلکه این قاعده مربوط به واجبات و الزامیات است. بنابراین، در مستحبات باید دلیل مطلق أخذ شود و مقیّد بر أفضل الأفراد حمل می‌شود. پس، در واجبات، مطلق بر مقیّد حمل می‌شود، اما در مستحبات، دلیل مطلق أخذ می‌شود و به دلیل مقیّد نیز از باب أفضل الأفراد بودن عمل می‌شود لذا در مستحبات، هم به دلیل مطلق عمل می‌شود و هم به دلیل مقیّد عمل می‌شود. این اشکال از طرف آیت الله خویی (ره) نسبت به دلالت روایت دوم، بر مشروعیت خصوصِ نافله دو رکعتی مطرح شده است.

آیت الله خویی (ره) فرموده است: «أنها لا تصلح لتقييد المطلقات التي استند إليها المقدّس الأردبيلي في جواز الإتيان بالنوافل ركعة أو أكثر من ركعتين، لاختصاص صناعة الإطلاق و التقييد بباب الواجبات و أما المستحبات فالقيد فيها محمول على أفضل الأفراد لبناء الأصحاب على الالتزام فيها بتعدد المطلوب كما تسالموا عليه في الأُصول و عليه فلا دلالة للرواية على عدم مشروعية الزائد على الركعتين أو الناقص عنهما، لابتنائه على التقييد المزبور الممنوع في أمثال المقام، بل غايته كون الركعتين أفضل من غيرهما»[2] ؛ این روایت (روایت دوم) صلاحیتِ تقیید مطلقاتی که مقدس اردبیلی (ره) در جواز اتیان نوافل، به صورت یک رکعتی یا بیشتر از دو رکعت، به آنها استناد کرده است را ندارد زیرا قاعده حمل مطلق بر مقیّد، به باب واجبات اختصاص دارد [و به باب مستحبات اختصاص ندارد و در مانحن‌فیه، بحث درباره مستحبات است]، اما در باب مستحبات، قید در آنها بر أفضل الأفراد حمل می‌شود زیرا بناء اصحاب بر این است که مستحبات، تعدّد مطلوب دارند [بر خلاف واجبات که وحدت مطلوب دارند و به یک دلیل بیشتر نمی‌توان أخذ کرد و آن، دلیلِ مطلق است] لذا در مستحبات، هم به دلیل مطلق اخذ می‌شود و هم به دلیل مقیّد [به این صورت که دلیل مقیّد بر أفضل الأفراد حمل می‌شود]، کما اینکه در کتب اصولی بر این مطلب تسالم شده است و بنابراین، دلالت روایت دوم بر عدم مشروعیّت بیشتر از دو رکعت خواندن نوافل یا کمتر از دو رکعت خواندن آن تمام نیست چون عدم مشروعیّتِ بیشتر از دو رکعت خواندن یا کمتر از آن، مبتنی بر تقیید مزبور است که در امثال این مقام (مستحبات) ممنوع است، بلکه نهایت چیزی که از این روایت استفاده می‌شود، این است که خواندنِ نوافل به صورتِ دو رکعتی أفضل از غیر آن است.

بنابراین، به نظر آیت الله خویی (ره) نهایت چیزی که از روایت دوم (روایت محمدبن ادریس (ره) در آخر سرائر) استفاده می‌شود این است که اتیان نوافل به صورت دو رکعتی از غیر آن أفضل است و این روایت، از خواندن نافله به صورت بیشتر از دو رکعت یا کمتر از آن، نفی مشروعیت نمی‌کند چون در مستحبات، مطلق بر مقیّد حمل نمی‌شود.

پاسخ از اشکال دوم، این است که آنچه از آیت الله خویی (ره) در اشکال دوم، ذکر شد با مبنای اصولی ایشان سازگار نیست زیرا ایشان در مباحث اصول فرموده است که نسبت به حمل مطلق بر مقیّد در مستحبات، تفصیلاتی وجود دارد و لذا فرموده است که نمی‌توان به طور کلی حکم کرد که در مستحبات، همیشه تعدّد مطلوب وجود دارد و دلیل مقیّد بر أفضل الأفراد حمل می‌شود، لکن در اینجا فرموده است که در مستحبات، مطلق بر مقیّد حمل نمی‌شود[3] .

اینکه آیت الله خویی (ره) در انتهای بحثِ مطلق و مقیّد، فرموده است که بین اصحاب ما مشهور است که حمل مطلق بر مقیّد، به باب واجبات اختصاص دارد، اما نسبت به مستحبات، معتقد است که دلیلِ مقیِّد بر مطلق حمل نمی‌شود، بلکه بر أفضل الأفراد حمل می‌شود باید بررسی شود که چه چیزی فارقِ بین مستحبات و واجبات است؟ ان‌شاءالله، در جلسه آینده، این مطلب بررسی خواهد شد.