موضوع: کتاب الصلاة // کیفیت خواندن نافله عشاء

خلاصه جلسه گذشته

بحث در رابطه با کیفیت خواندن نافله عشاء بود. عرض شد که به نظر مرحوم سید (ره)، بعد از نماز عشاء دو رکعت نماز نشسته [به عنوان نافله عشاء] خوانده می‌شود که یک رکعت شمرده می‌شود و جایز است که آن دو رکعت به صورت ایستاده خوانده شوند [، یعنی جایز است که به جای دو رکعت نشسته، یک رکعت ایستاده خوانده شود]، بلکه ایستاده خواندن، أفضل است، هرچند که نشسته خواندن، مطابق با احتیاط است و آن دو رکعت، وُتیره خوانده می‌شوند.

عرض شد که بین أفضل بودنِ قیام و أحوط بودنِ جلوس منافاتی نیست زیرا از فرمایش مرحوم سید (ره) استفاده می‌شود که اولاً، بین قیام و جلوس تخییر وجود دارد؛ ثانیاً، مستفاد از بعضی از ادله و روایات این است که قیام از جلوس، أفضل است و ثالثاً، در بین فقهای بزرگ، هیچ کس قائل نیست که در نافله عشاء، قیام تعیّن دارد، بلکه تعبیر جواز در رابطه با قیام به کار رفته است، اما بعضی از فقها قائل‌اند که در نافله عشاء، جلوس تعیّن دارد و نمی‌شود که نافله عشاء به صورت ایستاده خوانده شود بنابراین، از طرفی طبق بعضی از روایات، قیام أفضل است و از طرف دیگر طبق فتوای بعضی از فقها، جلوس تعیّن دارد لذا مرحوم سید (ره) به جهت ملاحظه فتوای بعضی از فقها که جلوس را متعیّن دانسته‌اند، فرموده است که جلوس، أحوط است و به بیان دیگر، مرحوم سید (ره) خواسته است این مطلب را بفهماند که اگر کسی نافله عشاء را به صورت نشسته به جا آورد قطعاً به ثواب نافله عشاء خواهد رسید چون فتوای فقها بر تعیّن جلوس است زیرا هم مقتضای ادله و روایات بر جواز انجام نافله عشاء به صورت نشسته است و هم فتوای بعضی از فقها بر تعیّن جلوس است در نتیجه، اگر کسی نافله عشاء را نشسته بخواند قطعاً ثواب نافله عشاء را درک خواهد کرد بنابراین، أحوط (احتیاط مستحب) این است که نافله عشاء به صورت نشسته خوانده شود.

اما اگر کسی نافله عشاء را به صورت ایستاده به جا آورد در این صورت، به مقتضای روایات عمل کرده است که گفته‌اند أفضل این است که نافله عشاء ایستاده خوانده شود لذا ثواب بیشتری نصیبش خواهد شد، زیرا ایستاده نماز خواندن از نشسته نماز خواندن سختی بیشتری دارد و «أفضلُ الأعمال أحمزُها»؛ با فضیلت‌ترین اعمال، سخت‌ترین آنهاست، اما چون بعضی از فقها ایستاده خواندن نافله عشاء را مشروع نمی‌دانند یا در آن تأمّل دارند، مرحوم سید (ره) فرموده است که هرچند که خواندن نافله عشاء به صورت ایستاده نزد من أفضل است، لکن اگر بخواهید واقع را درک کنید و قطعاً به ثواب نافله عشاء برسید احتیاط در این است که نافله عشاء به صورت نشسته خوانده شود.

دو نمونه مثال در رابطه با اینکه چیزی از یک سو، أفضل باشد و از سوی دیگر، أحوط باشد؛

نمونه اول، این است که ممکن است فقیهی در زمان غیبت امام معصوم (ع) فتوا بدهد و بگوید که مکلّف بین خواندن نماز ظهر و نماز جمعه مخیّر است، به این معنا که نماز جمعه واجب تخییری است و نماز تعیینی نیست و بعد بگوید که خواندن نماز جمعه أفضل است [کما اینکه آیت الله سیستانی (حفظه الله تعالی) قائل است که خواندن نماز جمعه أفضل است] و سپس گفته شود که احتیاط مستحب این است که نماز ظهر خوانده شود. پس اگر فقیهی چنین مطلبی را بفرماید دلیلش این است که آن فقیه از حیث ادله، خواندن نماز جمعه را أفضل از نماز ظهر می‌داند، اما چون دیده است که بعضی از فقها خواندن نماز جمعه را در عصر غیبت حرام می‌دانند و این احتمال وجود دارد که شاید این فتوا صحیح باشد لذا به خاطر جلوگیری از احتمال ارتکاب حرمت توسط مکلّف، فرموده است که احتیاط مستحب این است که نماز ظهر خوانده شود، یعنی چون محتمل است که خواندن نماز جمعه در عصر غیبت حرام باشد و اگر به خواندن نماز جمعه فتوا داده شود احتمال ارتکاب حرام توسط مکلّف وجود دارد لذا فقیه فرموده است که احتیاط مستحب این است که نماز ظهر خوانده شود چون متیقّن است که مکلّف با خواندن نماز ظهر، حرام مرتکب نخواهد شد.

نمونه دوم، این است که مرحوم سید (ره) در مسأله یازدهم از احکام نماز مسافر نوشته است: «الأقوى كون المسافر مخيرا بين القصر و التمام في الأماكن الأربعة و هي مسجد الحرام و مسجد النبي (ص) و مسجد الكوفة و الحائر الحسيني (ع) بل التمام هو الأفضل و إن كان الأحوط هو القصر»[1] ؛ أقوی این است که مسافر در اماکن اربعه مخیّر است که نمازش را شکسته یا تمام بخواند و آن اماکن اربعه عبارت از مسجد الحرام، مسجد النبی (ص)، مسجد کوفه و حائر حسینی (ع) است، بلکه تمام خواندن نماز در این مکان‌ها أفضل است، هرچند که احتیاط مستحب این است که نمازش را شکسته بخواند.

دلیل حکم به أفضلیت تمام خواندن نماز در اماکن اربعه مذکور و حکم به احتیاط مستحب بودن شکسته خواندن نماز، به این دلیل است که ادله و روایات بر أفضل بودن تمام خواندن نماز در اماکن اربعه مذکور دلالت دارند، اما حکم به احتیاط در شکسته خواندن نماز به این جهت است که با شکسته خواندن نماز، مکلّف اطمینان پیدا می‌کند که نمازی که بر عهده‌اش بوده است را اتیان کرده است. توضیح اینکه، اولاً، مستفاد از ادله، تخییر بین تمام و شکسته خواندن نماز در اماکن اربعه مذکور است؛ ثانیاً، روایات بر أفضلیّت تمام خواندن نماز در اماکن مذکور دلالت دارند؛ ثالثاً، از آنجایی که هیچ فقیهی قائل نشده است که بر مسافر متعیّن است که در اماکن اربعه مذکور، نماز را تمام بخواند و در مقابل، عده‌ای از فقها، مثل شیخ صدوق (ره) به وجوب شکسته خواندن نماز در اماکن اربعه مذکور، قائل می‌باشند لذا برای اینکه مکلّف یقین پیدا کند که وظیفه‌اش را انجام داده است احتیاط مستحب در این است که نمازش را در این اماکن به صورت شکسته بخواند[2] .

کلمات فقها در کیفیت خواندن نماز نافله عشاء

مرحوم سید (ره) فرموده است که کیفیت خواندن نافله عشاء به این نحو است که بعد از نماز عشاء دو رکعت نماز به صورت نشسته خوانده شود که نماز وُتیره نامیده می‌شود و این دو رکعت نشسته، یک رکعت ایستاده به حساب می‌آید و أفضل این است که ایستاده خوانده شود، هرچند که احتیاط مستحب این است که نشسته خوانده شود.

در کتاب مفتاح الکرامة (شرح قواعد الأحکامِ علّامه حلی (ره)) این گونه آمده است: «قولُه قدّس اللّه تعالى‌ روحه: "و للعشاء ركعتان من جلوس تعدّان بركعة واحدة هذا ذَكَره جميع الأصحاب الّذين عَثَرنا على كتبهم و يجوز القيام فيهما كما في «الدروس و البيان و اللمعة و حواشي الشهيد و جامع المقاصد و الجعفرية و شرحها و الروض و المسالك و مجمع البرهان و المفاتيح» و حُكِي عن «الجامع» بل في «الروضة و حاشية المدارك» أنّ‌ القيام أفضل و قَرّبه في «مجمع البرهان»[3] ؛ قول علامه (ره) که خداوند متعال روحش را پاک و پاکیزه قرار بدهد این است که نماز نافله عشاء دو رکعت است که نشسته خوانده می‌شود و یک رکعت ایستاده حساب می‌شود و این قولِ جمیع اصحابی است که ما به کتب آنها دست پیدا کردیم و جایز است که آن دو رکعت به صورت ایستاده خوانده شود کما اینکه [شهید اول (ره)] در کتاب دروس، بيان، لمعه، حواشي الشهيد [که شاید مراد، حاشیه شهید اول (ره) بر کتاب قواعد علامّه حلّی (ره) باشد]، [محقق کَرکی] در کتاب جامع المقاصد، جعفريه، شرح جعفریه (المطالب المظفریّة)، [شهید ثانی (ره)] در کتاب روض [الجنان]، مسالك، [مقدس اردبیلی (ره)] در کتاب مجمع البرهان و [فیض کاشانی (ره)] در کتاب مفاتيح [الشرائع] آورده‌اند که جایز است که نافله عشاء ایستاده خوانده شود و از کتابِ الجامع فی الشرائع [نوشته یحیی‌بن سعید حلّی] نیز همین مطلب نقل شده است، بلکه در کتاب الروضة البهیّة فی شرح اللمعة الدمشقیّه و حاشیه مدارک آمده است که ایستاده خواندن نماز نافله عشاء أفضل است و در مجمع البرهان نیز آمده است که این قول (ایستاده خواندن نافله عشاء)، نزدیک به ثواب است.