صحت عقود مستحدثه؛ امر اول: الف و لام در العقود/عقود مستحدثه /فقه اقتصادی

موضوع: فقه اقتصادی/عقود مستحدثه /صحت عقود مستحدثه؛ امر اول: الف و لام در العقود

بیان نظریات حول عقود مستحدثه

نظریه اول: صحت عقود مستحدثه

ادله نظریه اول

امر اول: الف و لام در العقود

بحث ما درباره عقود مستحدثه بود و دلیل اول ما به آیه ﴿أوفوا بالعقود﴾[1] برمی‌گردد. در اینجا گفتیم که دو موضوع اصلی داریم: نخست، بررسی الف و لام موجود در کلمه «عقود» و دوم، تحلیل خود کلمه «العقود».

1. جنس

در مورد الف و لام، بیان کردیم که می‌تواند به شکل‌های مختلفی باشد. یکی از اشکال آن، الف و لام جنس است. وقتی می‌گوییم «جنس عقود»، این شامل تمام عقود مستحدثه و مخترعه نیز می‌شود. بنابراین، عقود ما به دو نوع تقسیم می‌شود:

نوع اول، عقودی که در زمان شارع وجود داشته‌اند.

نوع دوم، عقود مستحدثه.

هر دو نوع در این مفهوم گنجانده می‌شوند.

نقد:

اما سؤالی که مطرح می‌شود این است که چرا کلمه «العقود» به صورت جمع آمده است؟ به جای آنکه گفته شود «أَوْفُوا بِالْعَقد»، چرا از ﴿أَوْفُوا بِالْعُقُود﴾ استفاده شده است؟ اگر منظور جنس است، نیازی به جمع نیست.

2. استغراق جنس

احتمال دوم این است که «الف و لام» به معنای استغراق جنس باشد؛ یعنی لزوم وفا به هر یک از افراد جنس عقد. در این صورت، تمامی افراد جنس عقد مشمول حکم آیه قرار می‌گیرند.

نقد:

استغراق جنس نیز نیازمند استفاده از کلمه مفرد «عقد» است، نه جمع «العقود». بنابراین، این احتمال با متن آیه سازگار نیست.

3. عموم استغراقی (استغراق افرادی)

احتمال سوم این است که «الف و لام» به معنای عموم استغراقی باشد؛ یعنی آیه شامل تمامی افراد عقود می‌شود. در این صورت، آیه دلالت بر لزوم وفا به هر آنچه عرفاً عقد نامیده شود دارد، چه عقود شرعی، چه عقود مستحدثه و حتی عهود میان خدا و بندگان.

این احتمال صحیح‌ترین است؛ زیرا آیه ﴿أَوْفُوا بِالْعُقُود﴾ تمامی انواع عقود، اعم از عقود شرعی و عقود مستحدثه، را شامل می‌شود.

4. عهد ذهنی

تعریف عهد ذهنی:

برخی معتقدند که الف و لام در «العقود» به معنای عهد ذهنی است؛ یعنی مخاطب آیه به عقود معهود در ذهن خود رجوع می‌کند، مانند بیع، اجاره، نکاح و عهود میان خدا و بندگان، مثل نماز، روزه، زکات، حج و جهاد.

استناد به آیه ﴿إِذْ هُما فِي الْغَارِ﴾[2] :

در این آیه، زمین معهود از اذهان مخاطبین است و این معهود بودن، بین خدا و مخاطبان آیه مشخص است. بر همین اساس، در آیه ﴿أَوْفُوا بِالْعُقُود﴾، الف و لام نیز می‌تواند به معنای عهد ذهنی باشد.

دیدگاه محقق نراقی[3] (قدس سره):

قاعده اصالة الحقیقه:

محقق نراقی(قدس سره) بیان می‌کند که اصالة الحقیقه زمانی جاری می‌شود که قرینه‌ای برای صرف معنا از حقیقت وجود نداشته باشد. اما اگر چیزی وجود داشته باشد که صلاحیت قرینیت داشته باشد، نمی‌توان به اصالة الحقیقه تمسک کرد.

تقدم طلب:

ایشان توضیح می‌دهند که پیش از نزول آیه، در روایات یا آیات دیگر قرآن، به وفای به برخی عقود خاص، مثل بیع، اجاره و نکاح، امر شده است. این تقدم طلب به برخی افراد ماهیت، صلاحیت قرینیت دارد که نشان دهد منظور از «العقود» همان عقود قبلی است.

محقق نراقی(قدس سره) برای روشن‌تر کردن این بحث، مثالی از دستور مولی به عبد مطرح می‌کند. مولی هر روز به عبد دستور می‌دهد که پنج اتاق خاص را جارو کند و پنج لباس مشخص را بشوید. حال اگر روزی دیگر به او بگوید: «تمام اتاق‌ها را جارو کن و لباس‌ها را بشوی»، عبد این عبارت جدید را محدود به همان موارد قبلی می‌فهمد، زیرا دستورات پیشین قرینه‌ای برای محدود کردن معنای عبارت جدید محسوب می‌شوند.

محقق نراقی(قدس سره) بیان می‌کند که آیه ﴿أَوْفُوا بِالْعُقُود﴾ نیز به همین شکل است. عقودی که پیش از نزول آیه مورد طلب قرار گرفته بودند، به‌عنوان قرینه‌ای عمل می‌کنند که نشان دهد منظور از «العقود» همان موارد خاص است.

نتیجه‌گیری:

تقدم طلب وفا به برخی عقود خاص، موجب گمان و صلاحیت قرینیت می‌شود.

با وجود این قرینه‌ها نمی‌توان آیه را به‌صورت عام در نظر گرفت.

آیه بیشتر به عقود معهود ذهنی اشاره دارد و شمولیت کامل ندارد.