پیشگفتار/عقود مستحدثه /فقه اقتصادی

موضوع: فقه اقتصادی/عقود مستحدثه /پیشگفتار

پیشگفتار:

بحث ما در ادامه مباحث فقه‌الاقتصاد، به مسئله خلاصی از ربا ختم شد. در این راستا، چهل راهکار مختلف مورد بررسی قرار گرفت. عمده این راهکارها، حدود سی یا بیشتر از آنها، مربوط به عقود قدیمی بود؛ همان عقودی که به دلیل گستردگی و انعطاف‌پذیری‌شان شامل صلح، بیع و سایر موارد می‌شود که به صورت یک‌به‌یک ذکر شد. این عقود توانسته‌اند بخش عمده‌ای از مسائل ما را پوشش دهند. علاوه بر این، یکی از عقود مستحدثه نیز مورد بحث قرار گرفت که همان عقد التأمین بود. مابقی موارد نیز مرتبط با شروط عقود بودند؛ از جمله مسئله مجهول‌المالک یا شروطی که در عقود مطرح می‌شوند، مانند شروط عقد بیع که به عقل و احتیاط نیاز دارند.

بحث ما، چون در نظام اقتصادی اسلام و چارچوب عقود اسلامی مطرح شده است، به این نکته توجه دارد که چگونه می‌توان با استفاده از این عقود به گونه‌ای حرکت کرد که هم از وقوع ربا جلوگیری شود و هم حرمت شرعی نقض نشود. در اینجا به مسئله عقود مستحدثه می‌رسیم. یکی از این عقود، عقد التأمین بود که پیش‌تر بررسی شد، اما عقود مستحدثه دیگری نیز وجود دارند که نیازمند توجه و بررسی هستند.

عقود مستحدثه: جایگاه فقهی و شرعی

در بحث عقود مستحدثه، دو مقام کلی وجود دارد:

    1. آیا عقودی که در زمان شارع وجود نداشته و بعداً احداث شده‌اند، مورد تأیید شارع هستند؟

    2. اگر این عقود نهی نشده باشند، آیا نافذ خواهند بود؟

برای پاسخ به این سؤال، باید ابتدا بررسی شود که آیا شارع نهی‌ای در مورد این عقود داشته یا خیر. برخی موارد مانند عقود غرری، عقود ربوی، یا مواردی که منجر به أکل مال بالباطل می‌شوند، به صراحت مورد نهی شارع قرار گرفته‌اند. به عنوان نمونه، شرکت‌های هرمی از مصادیق أکل مال بالباطل هستند. در این خصوص، ما با مسائلی مانند بازارهای مالی جدید و رمزارزها مواجهیم که پرسش‌های زیادی را به همراه داشته‌اند. از جمله این پرسش‌ها، مسئله معامله با رمزارزهاست؛ به‌ویژه اینکه آیا این ارزها می‌توانند به عنوان ثمن در معامله مورد قبول قرار گیرند یا خیر.

رمزارزها و اعتبار شرعی آنها

در مورد رمزارزها، برخی معتقدند که به دلیل فقدان عینیت خارجی، نمی‌توان آنها را معتبر دانست. اما ما قبلاً به این موضوع اشاره کرده‌ایم که عینیت خارجی تنها به معنای قابل رؤیت بودن نیست. مثال‌هایی مانند GPS و نانوتکنولوژی نشان می‌دهند که بسیاری از اشیاء با وجود اینکه به چشم دیده نمی‌شوند، دارای عینیت خارجی هستند. در واقع، امروزه فناوری به حدی پیشرفته شده که اجزای بسیار کوچک و نامرئی نیز دارای واقعیت خارجی هستند. بنابراین، در مورد رمزارزها نیز می‌توان گفت که این ارزها پول الکترونیک بوده و دارای عینیت هستند، هرچند به شکل سنتی قابل رؤیت نباشند.

نکته‌ای که باید در اینجا مورد توجه قرار گیرد، تفاوت میان اعتبار بدون منشأ انتزاع و اعتبار دارای منشأ انتزاع است. رمزارزها نه تنها منشأ انتزاع دارند، بلکه واقعیت خارجی نیز دارند؛ هرچند ممکن است این واقعیت برای برخی افراد قابل تصور نباشد.

آیه «أَوْفُوا بِالْعُقُود» و عقود مستحدثه

حال، به مقام اول بحث بازمی‌گردیم: آیا آیه ﴿أَوْفُوا بِالْعُقُود﴾[1] شامل عقود مستحدثه‌ای که در زمان شارع وجود نداشته‌اند، می‌شود؟ پاسخ این سؤال مشروط به بررسی نهی‌های شارع است. بسیاری از عقود مستحدثه به دلیل ربوی بودن، غرری بودن، یا نقض قواعد معاوضات، مورد نهی شارع قرار گرفته‌اند. برخی دیگر نیز به دلیل شباهت به قمار، توسط فقها رد شده‌اند. اما اگر نهی‌ای وجود نداشته باشد، آیا این آیه شامل حال آنها می‌شود؟ این مسئله باید به‌طور دقیق مورد بحث قرار گیرد.

برخی از اقتصاددانان بزرگ و حقوقدانان برجسته نیز به این موضوع پرداخته‌اند و نظرات متفاوتی ارائه کرده‌اند. به عنوان نمونه، ما پیش‌تر در مورد عقد بیمه بحث کردیم و به این نتیجه رسیدیم که آیه ﴿أَوْفُوا بِالْعُقُود﴾ شامل این عقد مستحدثه می‌شود؛ بدون اینکه نیاز باشد آن را به سایر عقود مانند هبه معوضه، ضمان، یا صلح ارجاع دهیم. بلکه این عقد به صورت مستقل نافذ است. البته این موضوع نیازمند بحث علمی عمیق است، چرا که برخی از بزرگان، مانند مرحوم آیت‌الله بهجت (قدس سره)، عقود مستحدثه را شامل این آیه نمی‌دانستند، در حالی که دیگران، مانند مرحوم میرزای نائینی (قدس سره) و برخی دیگر از بزرگان، نظر متفاوتی داشته‌اند.

اهمیت بررسی بازارهای مالی جدید

بحث کلی ما در این بخش به موضوع بازارهای مالی جدیدی که در دنیا شکل گرفته‌اند و احکام مرتبط با آن‌ها اختصاص دارد. این مسئله یکی از مباحث بسیار مهم و مورد توجه است، چرا که بسیاری از افراد، چه در داخل ایران و چه در خارج از کشور، درباره این بازارها سؤال می‌کنند و نیازمند پاسخ روشن و دقیق هستند.

بازار سهام و بورس: احکام خرید و فروش سهام

یکی از مهم‌ترین این بازارها، بازار سهام و بورس است. این بازار به دلیل گستردگی و تعداد بالای افراد درگیر، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. یکی از مسائل مهم در این بازار، تعیین حکم خرید و فروش سهام است؛ اینکه کدام سهام خرید و فروشش جایز است و آیا سهام مورد معامله دارای عینیت خارجی هست یا خیر؟ این موضوع به بحث‌های فقهی و اقتصادی مربوط می‌شود و نیازمند بررسی دقیق است.

بازار اوراق قرضه: نقش اقتصادی و پرسش‌های فقهی

بازار مهم دیگر، بازار اوراق قرضه است. این بازار نیز از جمله موضوعات مورد بحث در فقه اقتصادی است، چرا که برخی افراد درباره مشروعیت آن اشکال‌هایی وارد می‌کنند. با این حال، اوراق قرضه نقش مهمی در تأمین مالی طرح‌ها و پروژه‌های بزرگ ایفا می‌کند؛ به‌ویژه دولت‌ها که برای اجرای پروژه‌های داخلی یا حتی بین‌المللی، از این اوراق استفاده می‌کنند. گاهی کشورها نیز اقدام به تبادل اوراق قرضه با یکدیگر می‌کنند، که این موضوع ابعاد فقهی و اقتصادی بسیار گسترده‌ای دارد و نیازمند بررسی دقیق است.

بازار مشتقات: پیچیدگی‌های فقهی و اقتصادی

بازار دیگری که باید به آن توجه شود، بازار مشتقات است. این بازار شامل معاملات مربوط به کالا، سهام، ارز و سایر موارد است و از پیچیدگی‌های خاصی برخوردار است. بحث درباره مشتقات مالی بسیار مفصل است و نیازمند تحلیل دقیق فقهی و اقتصادی است تا بتوان احکام آن را به‌طور کامل روشن کرد.

بازار فارکس: معاملات ارزی در مقیاس جهانی

یکی دیگر از بازارهای مهم مالی، بازار تبادل ارزهای خارجی یا همان فارکس است. این بازار به دلیل حجم بالای معاملات، وسعت زیادی پیدا کرده و از نظر مالی بسیار قابل توجه است. گفته شده که حجم معاملات در این بازار به حدود ۵ تریلیارد دلار در روز می‌رسد؛ رقمی که قابل مقایسه با بسیاری از بازارهای مالی دیگر نیست. به عنوان نمونه، بازار سهام نیویورک با حجم معاملات روزانه حدود ۲۲ میلیارد دلار، در مقایسه با فارکس فاصله بسیار زیادی دارد. این اختلاف نشان‌دهنده اهمیت و بزرگی بازار فارکس است، که تقریباً ۲۰۰ برابر برخی از بازارهای مالی دیگر است. حجم پولی که در این بازار جابجا می‌شود، بسیار سنگین و چشمگیر است و به همین دلیل بررسی نحوه معاملات در آن و تطبیق با احکام شرعی، از جمله موضوعات ضروری و مهم است.

بازار کالا: معاملات کالاهای فیزیکی

یکی از بازارهای مهم مالی، بازار کالا است که به معاملات کالاهای فیزیکی اختصاص دارد. این بازار، یکی از بزرگ‌ترین بازارهای جهانی است و در آن کالاهای ملموس مانند فلزات، مواد اولیه و محصولات کشاورزی خرید و فروش می‌شوند. احکام فقهی مرتبط با این بازار، به‌ویژه در معاملات کلان و قراردادهای مرتبط با کالاهای خاص، نیاز به بررسی دقیق دارد.

بازار OTC: بازار مالی غیرمتمرکز

بازار OTC (Over-The-Counter) یک بازار مالی غیرمتمرکز و الکترونیکی است که معاملات در آن بدون واسطه کارگزاری‌ها انجام می‌شود. این بازار به دلیل ماهیت غیرمتمرکز خود و عدم وابستگی به بروکرهای سنتی، از اهمیت خاصی برخوردار است. شرایط شرعی این بازار و نحوه انجام معاملات در آن، به دلیل تفاوت ساختاری با بازارهای سنتی، نیاز به تحلیل فقهی دارد.

بازار رمزارزها: مبادله ارزهای دیجیتال و مسائل شرعی

بازار رمزارزها، یکی دیگر از بازارهای مالی پیشرفته است که امکان مبادله رمزارزها با یکدیگر و با ارزهای دیگر را فراهم کرده است. این بازار، برخلاف بازار فارکس که به تبادل ارزهای کشورهای مختلف اختصاص دارد، به جریان جدیدی از مبادلات دیجیتال پرداخته است.

یکی از مسائل اصلی در این بازار، بررسی حکم مبیع شدن رمزارزها است. برخی فقها معتقدند که مبیع شدن رمزارزها به دلیل ماهیت غیرملموس آن‌ها ممکن است اشکال داشته باشد، در حالی که ثمن شدن رمزارزها کمتر مورد مناقشه قرار گرفته است. علاوه بر این، مسئله تولید رمزارزها نیز از موضوعات قابل توجه در این بازار است و باید شرایط فقهی آن به صورت دقیق بررسی شود.

معاملات اختیار: حق معامله و مسائل فقهی

یکی از انواع قراردادهای مالی جدید، معاملات اختیار است. این معاملات به طرف قرارداد حق می‌دهند که یک کالا یا دارایی را در زمان مشخصی با قیمت از پیش تعیین‌شده معامله کند. این حق، مشابه حق سرقفلی است و به طرف معامله امکان می‌دهد تا در صورت تغییر قیمت بازار، معامله را با شرایط مطلوب‌تری انجام دهد.

این نوع قراردادها، بسته به شرایط تعیین‌شده، در کشورهایی مانند آمریکا و اروپا متفاوت هستند. در برخی بازارها، استفاده از این حق تنها در زمان مقرر ممکن است، در حالی که در برخی دیگر، استفاده از این حق قبل از زمان مقرر نیز امکان‌پذیر است. بررسی فقهی این نوع معاملات، به دلیل ماهیت خاص آن‌ها، ضروری است.

سبک‌های جدید بیع: معاملات فراتر از مالکیت واقعی

در برخی بازارهای مالی، معاملات به گونه‌ای طراحی شده‌اند که فرد بیشتر از دارایی واقعی خود خرید یا فروش انجام می‌دهد. برای مثال، فرد ممکن است مقدار مشخصی طلا خریداری کند و سپس ۱۰ برابر آن مقدار را در بازار مجازی معامله کند. این نوع معاملات، اگرچه در ظاهر یک نوع بیع است، اما به دلیل شرایط خاص خود، ممکن است مورد نهی شرعی قرار گیرد.

یکی از اشکالات وارد بر چنین معاملاتی، نهی از بیع مال غیر است؛ یعنی فروش چیزی که فرد مالک آن نیست. این معاملات، اگرچه به ظاهر جدید هستند، اما در واقع به همان قواعد قدیمی بیع بازمی‌گردند.

عقود مستحدثه و شرایط شرعی آن‌ها

برخی از قراردادهای جدید مالی، مانند عقد بیمه، به طور کامل به عنوان عقود مستحدثه شناخته می‌شوند. این عقود، اگرچه در ظاهر مشابه عقود قدیمی مانند بیع یا ضمان هستند، اما ویژگی‌های خاصی دارند که آن‌ها را از عقود سنتی متمایز می‌کند. در برخی موارد، عقود مستحدثه نه به دلیل ماهیت خود، بلکه به دلیل شرایط و ویژگی‌های خاص معاملات مورد اشکال قرار می‌گیرند.

در تحلیل عقود مستحدثه، دو مقام کلی وجود دارد:

آیا عقود مستحدثه که نهی شرعی در مورد آن‌ها وجود ندارد، مورد قبول شارع هستند و شامل آیه «أَوْفُوا بِالْعُقُود» می‌شوند یا خیر؟

شرایط خاص هر یک از این عقود و معاملات مرتبط با آن‌ها باید بررسی شود تا مشخص شود آیا این شرایط با قواعد شرعی سازگارند یا خیر.