طریقه سی و چهارم: عقد تأمین/بانکها و ربا /فقه اقتصادی

موضوع: فقه اقتصادی/بانکها و ربا /طریقه سی و چهارم: عقد تأمین

طریق سی و چهارم: عقد تأمین

مفهوم عقد تأمین

بحث ما به طریق سی و چهارم رسید که موضوع آن، عقد تأمین است. عقد تأمین یک قرارداد معاملاتی بین دو شخص است که نسبت به امر بیمه‌شده منعقد می‌شود. در این بحث، ابتدا ارکان عقد تأمین را روشن می‌کنیم و سپس به دلایل اعتبار آن می‌پردازیم تا مشخص شود که از چه راهی می‌توان بیمه را به لحاظ فقهی و شرعی پذیرفت.

پیش‌تر در مباحث فقهی، چهار راه اصلی برای اثبات اعتبار بیمه مطرح شد. علاوه بر این، دو راه دیگر نیز توسط برخی افراد ذکر شده است که به دلیل جزئی بودن و کاربرد محدود، مورد توجه قرار نگرفت. بنابراین، تمرکز ما بر همان چهار راه اصلی است که همواره در این زمینه مطرح می‌شود.

ارکان عقد تأمین

در عقد تأمین، سه رکن اصلی وجود دارد:

    1. مؤمِّن:

    2. مؤمَّن له:

مؤمَّن له همان بیمه‌گذار است که گاهی به او مستأمن نیز گفته می‌شود.

    3. مؤمَّن علیه:

مؤمَّن علیه چیزی است که بیمه بر آن واقع می‌شود. این امر می‌تواند شامل مواردی مانند حیات، جسم، هزینه‌های دارو و درمان، اموال، ماشین، کشتی، خانه، محل کسب و غیره باشد. هرچه تعداد موارد مؤمَّن علیه بیشتر شود، هزینه بیمه بیشتر خواهد بود. معمولاً برای هر یک از این موارد، یک عقد بیمه جداگانه با هزینه‌های متفاوت منعقد می‌شود.

هدف از عقد تأمین

هدف از عقد تأمین، به تعبیر بزرگان، این است که مؤمِّن (شرکت بیمه) خسارت یا تلفی که برای مؤمَّن له (بیمه‌گذار) پیش می‌آید را جبران کند. این خسارت ممکن است مربوط به اموال، تجارت یا حتی فوت باشد. به طور کلی، عقد تأمین برای جبران خسارت‌ها و تلف‌ها طراحی شده است.

کیفیت و دلیل انعقاد عقد تأمین

کیفیت انعقاد عقد تأمین و دلیل صحت آن از جمله مسائلی است که باید مورد بررسی قرار گیرد. همچنین، باید دید که چگونه می‌توان از عقد تأمین در مسأله‌ی ربا استفاده کرد تا از وقوع ربا در وام‌ها و قرض‌ها جلوگیری شود.

احکام و شروط عقد تأمین

برخی از احکام و شروطی که در عقد تأمین اعتبار شده است، عبارتند از:

    1. تعیین مؤمَّن علیه:

مورد بیمه باید به طور دقیق مشخص شود. به عنوان مثال، باید معلوم باشد که بیمه مربوط به عمر است یا ماشین. در مورد بیمه‌ی ماشین نیز باید مشخص شود که بیمه مربوط به بدنه، شخص ثالث یا سرقت است. عدم تعیین دقیق این موارد می‌تواند باعث اختلاف بین بیمه‌گذار و شرکت بیمه شود.

    2. تعیین خطرات:

باید مشخص شود که بیمه نسبت به چه خطراتی منعقد می‌شود. به عنوان مثال، آیا بیمه مربوط به غرق شدن، سرقت، تصادف یا آتش‌سوزی است؟ همچنین، باید معلوم شود که بیمه کدام حوادث را تحت پوشش قرار می‌دهد و کدام موارد را شامل نمی‌شود.

به عنوان نمونه، برخی شرکت‌ها در گارانتی محصولات خود اعلام می‌کنند که برخی قسمت‌ها شامل گارانتی نیست یا خسارت‌هایی که ناشی از استفاده غیرمعمول باشد تحت پوشش قرار نمی‌گیرد. همچنین، ممکن است بیان کنند که اگر خسارت عمدی باشد یا ناشی از رانندگی بدون گواهینامه، بیمه خسارت را پرداخت نمی‌کند.

    3. تعیین اقساط:

اقساط پرداختی بیمه‌گذار باید مشخص باشد.

    4. تعیین مدت عقد تأمین:

مدت قرارداد بیمه باید مشخص باشد. به عنوان مثال، ممکن است قرارداد یک‌ساله، پنج‌ساله یا مدت‌دار باشد. زمان آغاز و پایان عقد تأمین باید به طور دقیق تعیین شود.

راه‌های تصحیح عقد تأمین

برای تصحیح عقد تأمین، شش راه مطرح شده است:

    1. عقد تأمین به عنوان عقد مستحدث:

عقد تأمین به عنوان یک عقد مستحدث، تحت آیه شریفه «أوفوا بالعقود» قرار می‌گیرد. الف و لام در «العقود» استغراقی است و شامل تمام عقود می‌شود. بنابراین، وفای به هر عقدی که شارع آن را استثناء نکرده باشد، واجب است.

اگر الف و لام را به معنای عهد بدانیم، «أوفوا بالعقود» تنها شامل عقود معهوده‌ی زمان شارع می‌شود و عقود مستحدثه را در بر نمی‌گیرد. اما اگر الف و لام را به معنای جنس یا استغراق بدانیم، این آیه شامل عقود مستحدثه نیز خواهد شد، مگر اینکه دلیل خاصی بر بطلان آن عقد وجود داشته باشد.

    2. عقد تأمین به عنوان هبه‌ی معوضه:

بسیاری از فقها مانند محقق خوئی (قدس سره) و محقق بهجت (قدس سره) عقد تأمین را از باب هبه‌ی معوضه صحیح می‌دانند.

محقق خوئی (قدس سره) می‌فرمایند: مؤمِّن در تمامی اقسام عقد تأمین -مانند بیمه عمر، بیمه بدنه، بیمه شخص ثالث، بیمه خانه و بیمه تجارت- حق بیمه را از باب هبه‌ی معوضه أخذ می‌کند. مؤمَّن له مبلغ معینی از مال را (اقساط ماهانه) به مؤمِّن هبه می‌کند و در ضمن عقد هبه شرط می‌کند که در صورت وقوع حادثه‌ای معین، مؤمِّن خسارت را جبران کند.

    3. عقد تأمین به عنوان ضمان:

برخی فقها مانند محقق صدر (قدس سره) عقد تأمین را نوعی ضمان دانسته‌اند. در این حالت، شرکت بیمه تعهد می‌کند که خسارت وارده را جبران کند و در قبال این تعهد، اجرتی دریافت می‌کند.

    4. عقد تأمین به عنوان صلح:

برخی از فقها عقد تأمین را به عنوان صلح پذیرفته‌اند. در این حالت، بیمه‌گذار اقساط را به بیمه‌کننده می‌دهد و با او صلح می‌کند که خسارت محتمل بر مؤمَّن علیه را جبران کند.

    5. عقد تأمین به عنوان اجاره:

در این حالت، شرکت بیمه به عنوان اجیر بیمه‌گذار عمل می‌کند و خدماتی مانند تعمیر خودرو یا جبران خسارت را ارائه می‌دهد.

    6. عقد تأمین به عنوان جعاله:

در این حالت، بیمه‌گذار به شرکت بیمه می‌گوید: «هرکس در صورت وقوع حادثه، خسارت مرا جبران کند، من مبلغی به او پرداخت می‌کنم.» شرکت بیمه نیز این کار را به عنوان جعاله می‌پذیرد.

نتیجه‌گیری درباره راه‌های تصحیح عقد تأمین

دو راه آخر (اجاره و جعاله) کمتر در شرکت‌های بیمه مورد استفاده قرار می‌گیرند. اما چهار راه نخست (عقد مستحدث، هبه‌ی معوضه، ضمان و صلح) راه‌های مناسبی برای تصحیح عقد تأمین هستند.

بحث آینده: جایگاه عقد تأمین در نظام بانکی

تا اینجا بحث ما درباره ارکان عقد تأمین، شروط آن و راه‌های تصحیح آن بود. اکنون باید به این موضوع بپردازیم که جایگاه عقد تأمین در نظام بانکی چیست.

این بحث از اهمیت بسیاری برخوردار است، زیرا ممکن است بتوان با استفاده از عقد تأمین، از وقوع ربا در وام‌ها و قرض‌ها جلوگیری کرد. این مسأله ان‌شاءالله در جلسه‌ی آینده مطرح خواهد شد.