مکی یا مدنی بودن سوره مزمل/سوره مزمل (3 نزول) آیات 1-3 /تفسیر تنزیلی

موضوع: تفسیر تنزیلی /سوره مزمل (3 نزول) آیات 1-3 /مکی یا مدنی بودن سوره مزمل

اختلاف در جایگاه سوره مزمل

اولین مسئله‌ای که مطرح است، اختلافی است که بین برخی از مفسرین در جایگاه سوره مزمل وجود دارد. برخی گفته‌اند که این سوره سومین سوره‌ای است که بر پیغمبر نازل شده، و برخی دیگر معتقدند که این سوره در ترتیب نزول به گونه‌ای دیگر قرار دارد. مثلاً بعضی‌ها گفته‌اند که سوره مزمل قبل از سوره قلم نازل شد و برخی نیز گفته‌اند که این سوره بعد از سوره قلم نازل شده است.

عمدتاً اختلافی که وجود دارد، این است که آیا این سوره دومین سوره است یا اینکه جایگاه آن در جای دیگری قرار دارد. این اختلاف معمولاً از روایاتی ناشی می‌شود که در آنها آمده که پیغمبر وقتی در غار حرا پیام دریافت کرد و به او اعلام شد که شما به عنوان رسول خدا هستید، به خاطر فشاری که به او وارد شد و نگرانی‌هایی که از وضعیت روحی‌اش ایجاد شد، وارد خانه شد و گفت «زملونی! زملونی!» و سپس سوره مزمل نازل شد. برخی روایت‌ها اینطور نقل کرده‌اند که بنابراین سوره مزمل دومین سوره‌ای است که بر پیغمبر نازل شد.

در این زمینه، ابن آشور به دلیل نقل‌هایی از جابر بن عبدالله انصاری که گفته‌اند: اولین سوره‌ای که بعد از علنی شدن دعوت پیغمبر نازل شد، سوره مدثر است، نتیجه می‌گیرد که سوره مزمل باید بعد از سوره مدثر نازل شده باشد. این اختلاف در همین حد است.

تحلیل درباره روایت زملونی

در مورد روایت «زملونی! زملونی!» و امثال آن، باید این‌گونه ادعاها را با مضامین سوره مزمل تطبیق دهیم. در سوره مزمل تصریح شده است که «ارسلنا الیکم رسولا شاهداً علیکم کما ارسلنا الی فرعون رسولا»؛ یعنی هنوز قرآن به طور کامل نازل نشده بود و پیغمبر تازه اولین پیام وحی را دریافت کرده بود. بنابراین، طبق برداشت‌های مختلف، این شرایط با چیزی که در سوره مدثر آمده، سازگار نیست.

گفته بشود اول سوره مزمل بوده است و سپس مدثر؛ اشکالش این است که براساس همین آیه که می‌فرماید: ما رسولی را به شما فرستادیم، ظاهرش این است که در سوره «مدثر» پیغمبر بخشی از آیات را بر مردم خوانده است. یعنی به عنوان رسالت بین مردم رفته است و بخشی از آیات را خوانده است و وقتی خواند ولید بن مغیره و قریش علیه پیغمبر توطئه کردند و توطئه‌ای اتفاق افتاد که بگویند این سحر است، قول پیشینیان است.

در حالی‌که در سوره مزمل تازه می‌گوید: من رسولی را به شما فرستادم و تهدید می‌کند که اگر گوش نکنید... .

پس سوره مدثر بعد از اینی است که یک تعدادی نازل شده باشد، مردم تلقی وحی کرده باشند و در برابر این وحی‌هایی که دارد نازل می‌شود این‌ها موضع گرفته باشند. خب این حالت در سوره مدثر اتفاق افتاده است و این‌که بگوییم اولین سوره‌ای است که بر پیغمبر نازل شده است و به همین دلیل مزمل را عقب بیندازیم این هم وجهی برایش وجود ندارد.

تفاوت‌های معنایی تضمن و تدثر

نکته دیگر که خوب است به آن توجه شود، تفاوت بین «تضمن» و «تدثر» است. هر دو کلمه به معنای پیچیدن خود در چیزی هستند، اما تفاوت‌هایی دارند. در «تضمن»، انسان خود را در چیزی مانند ملحفه یا چادر خواب شب می‌پیچد، اما در «تدثر»، اشاره به پوشیدن لباس رسمی مانند عمامه دارد. برخی از مفسرین گفته‌اند که «مدثر» به معنای کسی است که لباس رسالت را بر تن کرده است.

اگر این دو کلمه پشت سر هم قرار گیرند، به این معناست که در ابتدا پیغمبر باید از حالتی که در آن قرار دارد (حالت خواب یا استراحت) خارج شود و آماده برای رسالت گردد. سپس در مرحله بعد، تدبر و تأمل در دستورات مربوط به رسالت آغاز می‌شود.

در روایات مسند و غیر مسند آمده که سوره مزمل مقدم بر سوره مدثر است و این ترتیب در جدول‌های نزول ذکر شده است. بنابراین، نتیجه می‌گیریم که سوره مزمل باید قبل از سوره مدثر نازل شده باشد.

مکی یا مدنی بودن سوره مزمل

مسئله دوم این است که معمولاً در مورد سوره‌های قرآن بحث می‌شود که آیا این سوره مکی است یا مدنی، و اگر چنین است، آیا استثنائاتی وجود دارد که باعث شود آیه‌ای در سوره مکی، مدنی باشد یا بالعکس. این موضوع یکی از دغدغه‌های همیشگی مفسرین قرآن است.

آقایان مفسرین می‌گویند که آیاتی که به سوره‌ها ملحق می‌شوند، در دو دسته قرار دارند. برخی آیاتی که بعداً به سوره‌ها ملحق می‌شوند، در دوره‌ای نازل شده‌اند که پیغمبر هنوز هجرت نکرده بود و در مکه بود. در این موارد، آیاتی که بعداً ملحق به سوره‌ها می‌شوند، به آیه‌های استثنایی تعلق ندارند.

آیات الحاقی و استثنایی

در آیه بیستم سوره مزمل روایت‌هایی نقل شده که گفته‌اند این آیه هشت ماه بعد از نزول سوره مزمل، به آن ملحق شده است. در این روایت‌ها آمده که پیغمبر در این مدت به گونه‌ای خاص نماز می‌خواند. البته ممکن است این زمان (هشت ماه) زود باشد، چرا که قرائن موجود در آیه «طائِفَةٌ مِنَ الَّذينَ مَعَكَ» از سوره هود و سوره یوسف شروع می‌شود و نشان می‌دهد که هنوز این طایفه مسلمانان اولیه شکل نگرفته بودند.

با توجه به قرائنی که در سوره‌های هود (سوره 52) و یوسف (سوره 53) موجود است، می‌توان گفت که طایفه‌ای که با پیغمبر بودند، در سوره‌های پنجم به بعد شکل گرفتند. این یک قرینه برای گفته دوم است که آیه بیستم سوره مزمل، احتمالاً در مکه نازل شده است، اما بعد از هشت سال از هجرت به مدینه، آیه‌ای استثنایی در آن اضافه شده است.

با توجه به قرائن مختلف، به نظر می‌رسد که آیه بیستم سوره مزمل ممکن است از مدینه باشد و به همین دلیل، استثنایی است. این آیه به علت مسائل جهاد و قرض‌الحسنه به سوره ملحق شده است. بنابراین، نتیجه‌گیری می‌شود که نزول این آیه در مدینه بوده است. ظاهراً قرائت به سود استثنایی بودن است. نه به سود الحاقی بودن. و این نیز از بحث استثنایی بودن آیه بیستم سوره مزمل.

حال در تفسیرهایی که ترتیب نزول قرآن را بررسی می‌کنیم، باید توضیح دهیم که چرا این آیه به این سوره ملحق شده است. حال چه این الحاقی باشد، چه استثنایی. قاعدتاً در این گونه موارد، حکمت الحاق و ارتباط موضوعی این آیه با موضوعات ابتدایی سوره باید روشن شود.

خدای متعال در ابتدای سوره مزمل پیغمبر را می‌فرماید که شب باید غالباً بیدار باشد؛ نصف شب، یا کمی بیشتر از نصف، یا کمی کمتر. باید شبش را بیدار باشد. این امر اثر تربیتی دارد که از راه بیداری شب حاصل می‌شود. امام حسن عسگری نیز می‌فرماید که: در مسیر رسیدن به کمالات، مقاماتی وجود دارد که فقط از طریق نماز شب می‌توان به آن‌ها دست یافت. این روایت بیشتر مورد بحث قرار خواهد گرفت.

پیغمبر در ابتدای سوره مامور به نماز شب می‌شود و بعدها برخی از همراهان پیغمبر به این برنامه ملحق می‌شوند. اما این حجم زیاد از نماز شب، نیاز به مدیریت و کنترل دارد و کار سختی است. پس از سال‌ها، این برنامه تغییر می‌کند، زیرا آیه‌ای که این تغییر را بیان کرده، در همین سوره ملحق شده است. قرآن به صراحت می‌فرماید : «« يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلً أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلً» که شب بیدار باشید و قرآن بخوانید. این تغییر برنامه در تفسیر توضیح داده خواهد شد. پس علت الهام و قرینه استثنایی بودن آیه نیز به نظر می‌رسد قوی‌تر باشد. این آیه ارتباط موضوعی با صدر سوره دارد و همین موضوع به قوت آن می‌افزاید.

مسأله بعدی که مطرح می‌شود این براساس شمارش کوفی، بیست آیه است اما شمارش‌های دیگری هم هست؛ مثلاٌ مدنی‌ها، حجازی‌ها؛ وقتی سکون‌ها، سکوت‌های پیغمبر را خواستند شماره‌گذاری کنند، بعضی‌ها 18 تا گفته‌اند و بعضی‌ها 19 تا گفته‌اند. نه این‌که این سوره آیه‌ای کم دارد یا آیه‌ای اضافه‌دارد بلکه اشاره به این است که این مکث‌ها، سر شماره است یا مکث بین گفتار است، اختلافش همین است. قرآن‌های موجود چون بر معیار کوفه است، دوره‌ی تمدنی که در کوفه شکل می‌گیرد، شماره‌هایش مال شمارش کوفی است.

غرض و هدف سوره:

مسئله بعدی که مطرح می‌شود این است که غرض و مقصود سوره چیست؟ قرآن کتابی است که آمده تا بشر را از شقاوت دور کرده و به سعادت برساند. در قرآن ما یاد می‌کنیم که چه اتفاقی ممکن است برای ما بیفتد، گره‌هایی که در کار ما خواهد افتاد و چه راه‌هایی برای رهایی از آن‌ها وجود دارد. هدف قرآن این است که انسان را از شقاوت به سعادت برساند.

این برنامه در ۱۱۴ سوره پیگیری شده است. حال در سوره مزمل باید دید این غرض جزئی چه ارتباطی با هدف کلی دارد. علامه طباطبایی که از شخصیت‌های برجسته در حوزه تفسیر قرآن هستند، مفهوم «غرض» را در اندیشه قرآنی به خوبی شناخته و نگرانی‌ها در مورد اینکه چگونه سوره‌ها انسجام پیدا می‌کنند را حل کرده‌اند.

توضیحاتی که ایشان در مورد غرض سوره می‌دهند، به نظر مفهوم روشنی ندارد. ایشان می‌فرمایند که: سوره مزمل پیامبر را امر به نماز شب می‌کند تا او آماده و مستعد دریافت مسئولیتی شود که به زودی به او محول خواهد شد. همچنین، ایشان دستور صبر در برابر سخنان بیهوده دشمنان را مطرح می‌کنند؛ دشمنانی که پیامبر را به عنوان شاعر، کاهن، مجنون یا ساحر می‌شناختند.

ایشان همچنین تهدید و انذاری به کفار مکه دارند و حکم صبر را به همه مومنان تعمیم داده‌اند. در آخر، تخفیفی برای مومنان و پیامبر در مورد نماز شب آورده شده است.

این موارد، همگی محتوای سوره هستند. هر بخش از محتوای سوره دارای هدف خاصی است. حضرت علامه در تفسیر «المیزان» می‌فرمایند که هر آیه و هر مجموعه آیه در قرآن هدفی دارد و باید مشخص شود که هدف کلی هر سوره چیست. از نظر ایشان، هر سوره یک هدف دارد که در پایان آن، آن هدف تأمین شده باشد. گاهی این هدف با چند آیه تأمین می‌شود و گاهی ممکن است با تعداد بیشتری آیه.

نتیجه‌گیری:

به نظر می‌رسد اگر غرض سوره مزمل را در نظر بگیریم، این سوره در حقیقت پیغمبر را برای دریافت قرآن آماده می‌کند. این به معنای ورود موفق پیغمبر به عرصه انذار و هشدار به مردم است. این آمادگی از طریق ارائه برنامه‌ای جامع و اعلام صریح حمایت خداوند از پیامبر در این مسیر تحقق می‌یابد.

سوالاتی که ممکن است به ذهن بیاید این است که سوره‌های قبلی، مانند سوره علق و سوره قلم، چه ارتباطی با این موضوع دارند؟ چرا پیامبر باید برای دریافت قرآن و شروع به انذار کردن مردم آماده شود؟ این موضوع‌ها در سوره‌های قبلی مطرح شده‌اند، اما در سوره مزمل پیغمبر به وضوح برای این کار آماده می‌شود.

از نظر حقیر، قول ثقیل همان وظیفه‌ی منذر بودن پیامبر است. سوره مزمل در حقیقت به پیغمبر آموزش می‌دهد که چگونه خطرات و هشدارها را به مردم منتقل کند، مردم متنفر می‌شوند. بخاطر همین در سوره مدثر می‌گویند این‌ها مثل گورخر از شیر فرار می‌کند، وقتی تو هشدار می‌دهی. « كَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ». هشدار دادن کار سختی است و مردم از هشدار دادن خوششان نمی‌آید. و اولین کاری هم این‌ها در چارچوب ربوبیت خداوند باید انجام بدهند هشدار است. این امر مشابه به وظیفه طلبه‌هاست که باید هشدار دهند

این سوره در واقع پیغمبر را از نظر روحی دارد آماده می‌کند که به عنوان یک منذر وارد میدان شود. برای مقابله با این چالش‌ها آماده می‌کند. حال می‌خواهد بگوید که اگر این وحدت و توجه به خداوند را نپذیرید، چه اتفاقی خواهد افتاد؟ خطرات پیش‌رو چیست؟ زندگی‌ای که بر اساس شرک بنا شده باشد، با چه آسیب‌هایی مواجه خواهد شد؟ اگر رفتار خود را اصلاح نکنید، چه عواقبی در پیش خواهید داشت؟ لذا این اذیت کردن مردم، اذیت کردن خودتان است.

بنابراین، هدف سوره آماده‌سازی پیامبر برای ورود موفق به عرصه هشدار و درخشش در این میدان است. در این عرصه، خداوند می‌خواهد به پیامبر بفرماید که من از تو حمایت می‌کنم، حمایت سریع و قاطع در این میدان.

پس موضوع این سوره و غرض آن این است. به نظر می‌رسد اگر این‌گونه به هدف سوره نگاه کنیم، گام بلندی در درک آن برداشته‌ایم. حال که غرض سوره مشخص شد، به محتوای سوره می‌پردازیم.

محتوای سوره مزمل:

محتوای سوره مزمل را می‌توان به سه بخش اصلی تقسیم کرد. سوره مزمل ۲۰ آیه دارد. آیات ۱ تا ۱۰ از سوره از آن‌جایی که می‌فرماید:« يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ ..... وَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِيلًا» شامل برنامه‌ای جامع برای پیامبر است که در آن چهار موضوع مطرح می‌شود: بیداری شب، تلاوت قرآن، تفکر و توکل و صبر. این چهار برنامه نه تنها مربوط به نماز شب است، بلکه یک برنامه جامع برای آمادگی پیامبر جهت ورود به عرصه هشدار و مسؤولیت‌های آینده‌اش است.

پس از این بخش، گام دوم از آیات ۱۱ تا ۱۹ به حمایت قاطع و سریع خداوند از پیامبر در این میدان می‌پردازد. این بخش، به ویژه در آیه‌ای که می‌فرماید: «وَذَرْنِي وَالْمُكَذِّبِينَ أُولِي النَّعْمَةِ وَمَهِّلْهُمْ قَلِيلًا.... » آغاز می‌شود و به معرفی دشمنان پیامبر پرداخته، که بیشتر آن‌ها صاحبان ثروت و قدرت هستند. این افراد بزرگترین مخالفان پیامبر هستند، چرا که قدرت و ثروت خود را از نظم موجود اجتماعی و سیاسی جامعه به دست آورده‌اند. حال که وضعیت در حال تغییر است، این افراد نگرانند و مخالفان پیامبر به شدت مقاومت خواهند کرد.

در بخش دوم سوره مزمل، خداوند به پیامبر می‌فرماید که از تو در برابر این مخالفان و جریان قدرت و ثروت به شدت حمایت خواهم کرد. آیه‌ای که در این بخش آمده: « ذَرْنِي وَالْمُكَذِّبِينَ أُولِي النَّعْمَةِ وَمَهِّلْهُمْ قَلِيلًا...... فَكَيْفَ تَتَّقُونَ إِنْ كَفَرْتُمْ يَوْمًا يَجْعَلُ الْوِلْدَانَ شِيبًا …. » به حمایت قاطع و سریع خداوند از پیامبر اشاره دارد، تا او در میدان هشدار به پیش برود.

بخش سوم سوره:

بخش سوم سوره مزمل به تغییر در برنامه بیداری شب اشاره دارد، که با آیه‌ای استثنایی بیان شده است. این تغییر، تأثیر بزرگی در ادامه برنامه‌های پیامبر دارد. به طور کلی، سوره مزمل را می‌توان به سه بخش تقسیم کرد: برنامه جامع برای پیامبر، حمایت خداوند از پیامبر، و تغییر در برنامه‌های بیداری شب.

ارتباط سوره مزمل با سوره‌های قبل و بعد:

مطلب دیگری که لازم است در اینجا به آن اشاره کنم، ارتباط سوره مزمل با سوره‌های قبل و بعد است. در ترتیب نزول قرآن، باید به نسبت سوره‌ها و ارتباط آن‌ها با یکدیگر توجه کنیم. سوره مزمل چه نسبتی با سوره‌های قبلی دارد و چه نقشی می‌تواند در تحقق هدف نجات بشر از شقاوت ایفا کند؟

خداوند تحول را آغاز کرده است. اولین گام تحول در سوره علق مطرح شد. در سوره علق بیان شد که خداوند، مالک و تدبیرکننده شماست. این امر باعث شد که چالش‌هایی برای پیامبر پیش بیاید. در سوره قلم، اولین چالش گزارش شد، که در آن گفته می‌شود پیامبر دیوانه شده است. این چالش‌ها به وضوح در آیات سوره‌های قبلی آمده است. حال، سوره مزمل نازل شده است تا پیامبر را برای گام دوم که هشدار دادن به مردم است، آماده کند.

پس از نظر ارتباط بین سوره‌ها، گاهی بعد از گام تحول، با چالش‌ها روبه‌رو می‌شویم و گاهی باید برای ورود به گام تحول بعدی آماده شویم. در اینجا، سوره مزمل به‌طور خاص، پیامبر را برای هشدار دادن به مردم و وارد شدن به عرصه هشدار آماده می‌کند.

جمع‌بندی:

از نظر ارتباط این سوره با سوره‌های قبلی، باید بگوییم که اول باید مردم ربوبیت خداوند را پذیرفته باشند یا حداقل آگاه شده باشند. سپس پیامبر باید برای هشدار دادن به مردم آماده شود. این سوره در واقع به آماده‌سازی پیامبر برای این مرحله می‌پردازد، و از آنجا که هدف اصلی سوره‌ها در قرآن نجات بشر از شقاوت است، این آمادگی برای هشدار، گامی مهم در راستای تحقق آن هدف است.

این مطالب درباره سبب نزول و ارتباط سوره مزمل با دیگر سوره‌ها است. از آنجا که سوره مدثر هم با همین موضوعات مرتبط است، برای ما مفید است که ارتباط این دو سوره را در نظر بگیریم. ان‌شاءالله در جلسه آینده به ادامه بحث خواهیم پرداخت.