احکام القطع و اقسامه «3»/طرق موصله /مقصد ششم: حجج و امارات

موضوع: مقصد ششم: حجج و امارات/طرق موصله /احکام القطع و اقسامه «3»

ثمّ لا يذهب عليك: أنّ التكليف ما لم يبلغ مرتبةَ البعث و الزجر لم يصر فعليّاً، و ما لم يصر فعليّاً لم يكد يبلغ مرتبة التنجّز و استحقاق العقوبة على المخالفة، و إن كان ربما يوجب موافقتُهُ استحقاقَ المثوبة؛ و ذلك لأنّ الحكم ما لم يبلغ تلك المرتبة لم يكن حقيقةً بأمر و لا نهي، و لا مخالفتهُ عن عمدٍ بعصيان، بل كان ممّا سكت اللَّه عنه، كما في الخبر، فلاحظ و تدبّر.

بیان مطلب سوم: مرحله ترتّب آثار بر قطع

همانطور که در گذشته بیان شد، حکم شرعی برخوردار از چهار مرحله می‌باشد. این مراحل به ترتیب عبارتند از:

۱. مرحله اقتضاء

مرحله اقتضاء، همان مرحله لحاظ ملاک و مناط در عمل می‌باشد. به عبارتی در این مرحله، هنوز حکمی جعل نشده، بلکه فقط یک مصلحت یا مفسده ذاتی در عمل وجود دارد که باعث می‌شود شارع به آن امر یا نهی کند.

مرحله انشاء

مرحله انشاء، همان مرحله صدور حکم و قانون به صورت یک قاعده کلّی می‌باشد. به عبارتی در این مرحله، شارع مقدّس با توجّه به وجود مصلحت یا مفسده ذاتی در عمل، یک حکم را جعل نموده و به صورت یک قانون کلّی بیان می‌کند؛ مثلاً با توجّه به وجود مصلحت ذاتی در صلاة، حکم «أقیم الصلاة» را جعل نموده ولو این که هنوز به گوش مکلّفین نرسیده باشد.

مرحله فعلیّت

مرحله فعلیّت، همان مرحله لزوم اجرا در وجوب امتثال می‌باشد. به عبارتی در این مرحله، شارع مقدّس در صدد این است که آن قانون و قاعده کلّی در خارج امتثال گردد لذا نسبت به آن بعث و زجر می‌نماید. روشن است که فعلیّت زمانی حاصل می‌شود که شرایط عمومی مانند بلوغ و عقل برای تکلیف فراهم باشد.

۴. مرحله تنجّز

مرحله تنجّز، همان مرحله استحقاق ثواب و عقاب است. به عبارتی در این مرحله، به دلیل آگاهی و علم مکلّف، حکم، برای او قطعی و منجّز شده و او به دلیل اطاعت، استحقاق ثواب پیدا می‌کند و به دلیل مخالفت، استحقاق عقاب پیدا می‌کند.

با توجّه به این مقدّمه گفته می‌شود: از این مراحل معلوم شد، قطعی که سبب تنجّز حکم می‌شود و عنوان استحقاق ثواب بر اطاعت و عنوان استحقاق عقاب بر مخالفت با آن پیدا می‌کند، قطع به حکم فعلی است و قطع به حکم انشایی و اقتضایی اثری ندارد.

دلیل بر این مطلب آن است که ثواب و عقاب مترتّب بر اوامر و نواهی و عمل به آنها و ترک آنها است و تا زمانی که حکم به مرحله فعلیّت نرسد، امر و نهی، بعث و زجر محقّق نمی‌شود و در واقع از مصادیق «من ما سکت الله» به حساب می‌آید که در اخبار به آنها اشاره شده است.