تعریف مطلق و بیان مصادیق آن «6»/فصل اول /مقصد پنجم: مطلق و مقیّد، مجمل و مبیّن

موضوع: مقصد پنجم: مطلق و مقیّد، مجمل و مبیّن/فصل اول /تعریف مطلق و بیان مصادیق آن «6»

زیادة توضیح

برای روشن شدن کامل بحث و همچنین آشنایی با اصطلاحات موجود در ما نحن فیه بیان دو نکته مقدّماتی لازم است، لذا محقّق خویی و مرحوم شهید صدر می‌فرمایند قبل از ورود در اصل بحث، مناسب این است که مقداری در مورد اعتبارات مختلف ماهیّت و طبیعت اشیاء بحث مطرح گردد.[1] [2]

نکته اول این است که وجود و هستی اشیاء، یا ذهنی است و یا خارجی. وجود خارجی یعنی وجودی که به واسطه حواسّ خمسه درک می‌شود و منشأ ترتّب آثار در خارج می‌باشد. وجود ذهنی یعنی وجودی که به واسطه حواسّ خمسه درک نمی‌شود و مربوط به ادراک و فهم ذهن می‌باشد و منشأ ترتّب آثار در خارج نمی‌باشد. البته هر موجود ذهنی، منتزع از موجود خارجی بوده و حکایت از آن دارد و این موجود ذهنی یا به صورت مستقیم و مباشرتاً از موجود خارجی انتزاع شده و حکایت از آن دارد که به آن معقول اول گفته می شود و یا به صورت غیر مستقیم و با واسطه از موجود خارجی انتزاع شده و حکایت از آن دارد که به آن معقول ثانی گفته می‌شود.

نکته دوم این است که ماهیّت و حقیقت یک شیء یا به لحاظ ادراکی و وجود آن در ذهن لحاظ می‌گردد و یا به لحاظ واقعی و وجود آن در خارج.

در صورت اول، ماهیّت به چهار قسم، تقسیم می‌شود:

    1. ماهیّت بشرط شيء: یعنی ماهیّت، متّصف به وجود شیئی خارج از ذات خود لحاظ شود، مانند رجل متّصف به علم. این از معقولات اولی است چون از موجود خارجی به صورت مباشری انتزاع شده است.

    2. ماهیّت بشرط لا، یعنی ماهیّت، متّصف به عدم شیئی خارج از ذات خود لحاظ شود، مانند رجل متّصف به عدم علم. این نیز از معقولات اولی است، چون از موجود خارجی به صورت مباشری انتزاع شده است.

    3. ماهیّت لا بشرط؛ یعنی ماهیّت، بدون اتّصاف به وجود یا عدم شیئی در خارج از ذات خود لحاظ شود، مثل ماهیّت رجل بدون اتّصاف آن به علم و بدون عدم اتّصاف آن به علم لحاظ گردد. این نیز از معقولات اولی است، چون از وجود خارجی ماهیّت به شرط شيء و ماهیّت بشرط لا انتزاع شده است. از این قسم به ماهیّت مطلقه و لا بشرط قسمی یاد می‌شود و به ازاء ماهیّت بشرط شیء و ماهیّت بشرط لا قرار دارد.

    4. ماهیّت لا بشرط مقسمی؛ یعنی ماهیّتی که جامع اقسام سه‌گانه مذکور بوده و ذهن بعد از ادراک آنها، به صورت قهری این جامع را انتزاع می‌نماید. لذا از معقولات ثانی به حساب می‌آید چون به صورت مستقیم و مباشری از وجود خارجی انتزاع نشده، بلکه بعد از ادراک ماهیّات سه‌گانه مذکور و به واسطه آنها، انتزاع شده است. از این قسم به ماهیّت مهمله و مبهمه نیز یاد می‌شود.

در صورت دوم، ماهیّت بر دو قسم می‌باشد؛ یا ماهیّت به شرط شيء است، و یا ماهیّت به شرط لا؛ زیرا ماهیّت تا تشخّص نیابد و برخوردار از خصوصیّات وجودی یا عدمی نشود، در خارج موجود نشده و آثار خارجیّه بر آن مترتّب نمی‌گردد و این تشخّص یا یک خصوصیّت وجودی است که در این صورت، ماهیّت بشرط شيء می‌باشد و یا یک امر عدمی است که در این صورت، ماهیّت به شرط لا می‌باشد.[3]