وقوع استثناء بعد از جمل متعدّده «1»/فصل یازدهم /مقصد چهارم: عامّ و خاصّ

موضوع: مقصد چهارم: عامّ و خاصّ/فصل یازدهم /وقوع استثناء بعد از جمل متعدّده «1»

الاستثناء المتعقّب لجُملٍ متعدّدة:

هل الظاهر هو رجوعه إلى الكلّ، أو خصوص الأخيرة أو لا ظهور له في واحدٍ منهما بل لابدّ في التعيين من قرينة؟ أقوال.

این بحث نیز از جمله مباحث مربوط به احوال عامّ و خاصّ و احوال مطلق و مقیّد می‌باشد و از قدیم الأیّام در کتب اصولی عامّه و خاصّه مطرح شده است. مرحوم سیّد مرتضی در این زمینه می‌فرمایند: «فصل في أنّ الإستثناء المتّصلة بجمل، هل یرجع إلی جمیعها أو إلی ما یليه؟»[1] ؛ مرحوم شیخ نیز در العدّه قریب به همین بیان را دارند.[2]

مرحوم محقّق در این زمینه می‌فرمایند:

«المسألة الرابعة: الإستثناء إذا تعقّب جملاً معطوفةً و لم یکن الثاني إضراباً، قال الشیخ أبو جعفر: یرجع إلی جمیعها و قال السیّد المرتضی: یرجع إلی الأخیر قطعاً. و توقّف في رجوعه إلی الأوّل إلّا لدلالة...»[3] .

علّامه نیز در قالب مسأله چهارم از مباحث مربوط به استثناء می‌فرمایند:

«إعلم أنّ الإستثناء إذا تعقّب جملاً متعدّدةً و صحّ عوده إلی کلّ واحدة منها، هل یرجع إلی الجمیع أو إلی ما یلیه؟ قال الشافعي و أصحابه بالأوّل و قال أبو حنیفه و أصحابه بالثاني»[4] .

صاحب معالم نیز می‌فرمایند:

«إذا تعقّب المخصّص متعدّداً، سواء کان جملاً أو غیرها و صحّ عوده إلی کلّ واحد، کان الأخیر مخصوصاً قطعاً و هل یخصّ معه الباقي أو یختصّ هو به؟»[5] .

در بین علمای اهل سنّت نیز این بحث به صورت جدّی مطرح شده است؛ مثلاً ابن فرّاء می‌فرمایند:

«الإستثناء إذا تعقّب جملاً عطف بعضها علی بعض و صلح أن یعود إلی کلّ واحد منها لو إنفرد؛ فإنّه یعود إلی جمیع ما تقدّم ذکره...»[6] ؛

آمدی نیز می فرمایند:

«الجمل المتعاقبة بالواو إذا تعقّبها الإستثناء رجع إلی جمیعها عند أصحاب الشافعيّ و إلی الجملة الأخیرة عند أصحاب أبي حنیفة...»[7] .

خلاصه آن که این بحث در تمام اعصار گذشته تا حال حاضر در میان علمای علم اصول مطرح شده است و این نشان از اهمیّت آن در مقام استنباط و استدلال می‌باشد لذا محقّق خراسانی نیز در این زمینه می‌فرماید:

« الاستثناء المتعقّب لجُملٍ متعدّدة: هل الظاهر هو رجوعه إلى الكلّ أو خصوص الأخيرة أو لا ظهور له في واحدٍ منهما، بل لابدّ في التعيين من قرينة؟».

بنابراین محلّ نزاع در ما نحن فیه به صورت اجمالی این است که هر گاه استثناء واحد، بعد از جمل متعدّد واقع شود آیا ظهور در رجوع استثناء به جمله اخیر دارد یا ظهور در جوع آن به تمامی جملات و یا آن که ظهور در هیچ کدام ندارد؟