خطابات شفاهیّه «5»/فصل هفتم /مقصد چهارم: عامّ و خاصّ

موضوع: مقصد چهارم: عامّ و خاصّ/فصل هفتم /خطابات شفاهیّه «5»

و منه[1] قد انقدح: أنّ ما وضع للخطاب -مثل أدوات النداء- لو كان موضوعاً للخطاب الحقيقيّ لأوجب استعمالُه[2] فيه[3] تخصيصَ ما يقع في تلوه بالحاضرين[4] . كما أنّ قضيّة إرادة العموم منه[5] لغيرهم[6] استعماله[7] في غيره[8] .

لكنّ الظاهر: أنّ مثل أدوات النداء لم يكن موضوعاً لذلك[9] ، بل للخطاب الإيقاعيّ الإنشائيّ. فالمتكلّم ربما يُوقع الخطاب بها[10] تحسّراً و تأسّفاً و حزناً، مثل «يا كوكباً ما كان أقصر عمره»، أو شوقاً و نحو ذلك، كما يوقعه[11] مخاطِباً لمَن يناديه حقيقةً، فلا يوجب استعماله في معناه الحقيقيّ حينئذٍ[12] التخصيصَ بمَن يصحّ مخاطبته.

توضیح بیان مصنّف

قبل از ورود در اصل بحث و توضیح نظریّه مصنّف بیان یک مقدّمه لازم می‌باشد و آن این که؛ در مورد وضع ادوات خطاب دو نظریّه وجود دارد:

نظریّه اول: ادوات خطاب برای خطاب حقیقی یعنی بعث و زجر فعلی مخاطبین وضع شده‌اند؛ در این صورت ادوات خطاب و طبعاً مدخول آنها اختصاص به حاضرین در مجلس خطاب دارند و اگر از آنها معنای عامّ اراده شود که شامل غائبین و معدومین نیز شوند، یا باید قائل به مجازیّت و استعمال در غیر موضوع‌له در این ادوات شویم، به این صورت که این ادات در معنای خطاب ایقاعی و انشائی به کار گرفته شده‌اند و یا قائل به مجازیّت و تنزیل در مدخول این ادوات شویم، به این صورت که افراد غائب و معدوم نازل منزله افراد حاضر در مجلس خطاب قرار داده شده تا از قابلیّت خطاب حقیقی برخوردار شوند.

نظریّه دوم: ادوات خطاب برای خطاب انشائی یعنی انشاء و ایجاد خطاب وضع شده‌اند؛ در این صورت ادوات خطاب و طبعاً مدخول آنها اختصاص به حاضرین در مجلس خطاب نداشته و شامل غائبین و معدومین نیز می‌شوند؛ چون متکلّم همان طور که می‌تواند انشاء خطاب نسبت به حاضرین در مجلس خطاب نماید، می‌تواند انشاء خطاب نسبت به غائبین و معدومین نیز نماید، به این صورت که با یک خطاب واحد، حکمی را به صورت قضیّه حقیقیّه برای تمام آنها جعل نماید کما این که متکلّم می‌تواند نسبت به اشیاء که قابلیّت مخاطب قرار گرفتن ندارند نیز انشاء خطاب نماید مانند این که ستاره‌ای را مورد خطاب قرار دهد و بگوید: «یا کوکباً ما کان أقصر عمره».

مصنّف می‌فرمایند الفاظ و ادوات مانند «یا» ندا برای خطاب انشائی و ایجاد خطاب وضع شده‌اند و از آنجا که انشاء خطاب نسبت به غائبین و معدومین نیز صحیح می‌باشد، وجود ادوات دالّ بر خطاب مثل «یا أیّها الّذین» یا هیئات دالّ بر خطاب مثل صیغه امر و نهی مانع از شمول مدخول آنها نسبت به غائبین و معدومین نمی‌شود.

به عبارتی همان طور که مدخول ادوات خطاب مانند «الّذین آمنوا» و «الناس» قبل از آمدن ادوات خطاب ظهور در عمومیّت و شمولیّت داشته‌اند، بعد از آمدن ادوات خطاب نیز بر همان عمومیّت و شمولیّت خود باقی بوده و وجهی برای اختصاص آنها به حاضرین در مجلس خطاب وجود ندارد.