بیان فائدة/شرط تحقق ربای معاملی /ربا و بانکداری اسلامی

موضوع: ربا و بانکداری اسلامی/شرط تحقق ربای معاملی /بیان فائدة

بسم الله الرحمن الرحیم

٤. محدوده حرمت ربای قرضی

همانطور که در ادامه خواهد آمد، در تحقق ربای معاملی دو شرط لازم است:

شرط اول این است که کالاهایی که مبادله می‌شوند هم جنس باشند؛ لذا مبادله گندم و برنج با مقدار اضافی، ربا نیست ولی در تحقق ربای قرضی فرقی بین هم‌جنس و غیر هم‌جنس وجود ندارد و دلیل این مطلب اطلاق ادله هست. این مورد از ربا به دلیل عدم اطلاع مومنین بین آنها شیوع دارد، به عنوان نمونه چند وقت قبل یک آقایی با من تماس گرفت و گفت من 20کیلو باقلا بذری از کسی قرض گرفتم و گفت موقع برگرداندن باقلا به جای 20کیلو 50کیلو باقلا برگردان چون باقلا بذری ارزش بیشتری نسبت به باقلا معمولی دارد، آیا این ربا است؟ گفتم بله ربا است چون در یک جنس هستند و زیادی نباید صورت بگیرد ولو اینکه ارزش آن باقلا بذری بیشتر باشد.

البته در مورد بعضی از اجناس مثل برنج و شالی اختلاف از این جهت وجود دارد که آیا این دو از یک جنس هستند یا خیر؟

اما اگر جنس کالا با هم متفاوت باشد مثلا مشتری بگوید 10 کیلو باقلا بذری به من بدهید، بایع بگوید 10کیلو باقلا بذری می‌دهم در مقابل 50کیلو عدس می‌گیرم، چون اتحاد در جنس وجود ندارد ربای در معامله اتفاق نمی‌افتد.

شرط دوم این است که کالاهایی که مبادله می‌شوند کیلی (پیمانه‌ای) یا وزنی (کشیدنی) باشند. لذا معامله اشیای معدود وشمارشی، دیدنی، متری، جعبه‌ای، جینی و یا دیدنی، با مقدار اضافی ربا نیست. مثلاً یک ماشین قدیمی بسیار تمیز دارد و می‌خواهد ماشین را عوض کند به نمایشگاه‌دار می‌گوید این ماشین را بگیر به این شرط که آن ماشین خارجی «تویوتا» را به من بدهی، اگر طرف مقابل قبول کند با اینکه این ماشین جدیدتر است و در زمان ما از ارزش بیشتری برخوردار است و زیادت دارد، اگر چه ربا و افزوده در معامله وجود دارد ولی حرام نیست. در زمان ما تخم مرغ ماشینی وزنی است و تخم مرغ محلی شمارشی است 10 عدد تخم مرغ محلی به کسی بدهد و به ازاء آن 20 عدد تخم مرغ ماشینی دریافت کند، این مورد چون در معدودات است با اینکه زیاده وجود دارد ولی حرام نسیت.

اما در تحقق ربای قرضی، فرق نمی‌کند مال قرض داده شده پیمانه‌ای باشد یا وزنی و یا غیر آن، مانند اموری که به صورت شمارشی یا متری یا جعبه‌ای یا جینی و یا بواسطه مشاهده و دیدن معامله می‌شوند و دلیل این مطلب نیز اطلاق ادله است.

به عبارت دیگر ملاک و مناط در تحقق ربای قرضی، شرط زياده در عقد قرض می‌باشد، خواه این شرط زیاده در امور هم جنس باشد و خواه غیر هم جنس و خواه در امور مکیل و موزون باشد و خواه غیر آن.

فائدة

معیار کیلی و وزنی بودن اجناس و عدم آن، کیل و موزون بودن اجناس را باید در سنّت حاکم بر سیره اقتصادی عُقلا در کشور جستجو کرد. بدین ترتیب کالاهایی از قبیل برنج، روغن، قند، شکر، خرما، نمک، گندم و مانند آن که در روابط اقتصادی عقلاء با پیمانه یا ترازو و سنگ مبادله می‌شوند کیلی یا وزنی هستند و کالاهایی از قبیل خانه، اتومبیل، فرش، موکت، یخچال، کتاب و مانند آن که با عدد یا مشاهده مبادله می‌شوند معدود و دیدنی هستند.

برای روشن شدن مطلب چند نمونه از معاملات رایج در کشور را مورد بررسی قرار می‌دهیم؛ مثلاً سیمان به صورت عددی به فروش می‌رسد، اما بعضی از افراد آن را وزن می‌کنند. وقتی سیمان از کارخانه خریداری می‌شود به صورت وزنی است ولی در بازار خرده فروشی به صورت معدود به فروش می‌رسد، اما اگر کسی با دیگری 5 تن سیمان شاهرود معامله کنند و شرط شود در مقابل 10 تن سیمان بجنورد بدهد، این ربا و حرام است چون سیمان در عمده فروشی‌ها موزون است اما اگر در خرده فروشی باشد کسی بگوید 10 عدد سیمان شاهرود می‌خواهم و فروشنده بگوید، در مقابل 15 عدد سیمان بجنورد معامله می‌کنم، ربا نمی‌باشد چون در معدودات است.

یا اینکه 20 عدد گچ در مقابل 30 عدد سیمان چون جنس آنها با هم تفاوت دارد ربا محقق نشده است و معامله صحیح است.