موضوع: مفاهیم - تعریف مفهوم از نظر مرحوم آخوند - اشکالات بر لزوم بین بمعنی الاخص بودن مفهوم و جواب آنها

در جلسه قبل دو تا امر بیان شد امر اول اینکه مفهوم از مدالیل الفاظ است و از لزوم بیّن بمعنی الاخص است و امر دوم اینکه مدلول حکم غیرذکور است نه حکم برای غیر مذکور ، بر هر دو مبنا اشکالاتی وارد شده است

نسبت به امر اول مرحوم نائینی در کتاب فوائد الاصول جلد ۱ و ۲ صفحه ۴۷۶ تا ۴۷۷ ، ایشان منکر دلالت لفظی به سه قسم است و می‌گویند فقط دو دلالت داریم دلالت مطابقی و التزامی و قسم سوم در دلالت دومی است و همچنین لزوم بیّن بمعنی الاعم از دلالت لفظیه خارج است و داخل در دلالت عقلیه می‌باشد اما لزوم بیّن بمعنی الاخص در همان دلالت لفظیه می‌باشد و ثمره فقهی هم دارد مبنای تفکر ایشان در دلالت التزامیه این است که دلالت التزامی دائر مدار شیی خارجی نیست بلکه دائر مدار تلازم بین دو انفهام است

توضیح ذلک : تارة منشأ دلالت التزامیه میان دو مفهوم است و اخری میان دو فهمیدن است مثل اینکه مفهوم طلوع خورشید روز است پس دو مفهوم خورشید و طلوع روز ملازمه دارند و این دو ملازمه بخاطر آن فهمیدن است که مردم از طلوع خورشید روز می فهمند هر کجا دو تا مفهوم به دو انفهام برگردد دلالت التزامی است اما هر کجا بر نگردد تباین است و وقتی تباین شد دلالت مطابقی است

اما دلالت تضمنی اینکه شما از طلوع خورشید روز می فهمید در ضمن همین طلوع خورشید است لذا دلالت تضمنی با التزامی یکی است بعد می فرماید ما دلالت لفظیه و عقلیه داریم چون تارة برای اثبات ملازمه نیاز به مقدمه عقلیه است و اگر نیاز نباشد دلالت لفظیه است مقدمه واجب ، واجب است نیاز به یک مقدمه است مثلا شارع فرموده نماز بدون وضو باطل است ما می فهمیم که لازمه وجوب ذی المقدمه وجب وضو می شود همیشه در استلزامات عقلیه ملازمه نیازمند به اثبات است اما در دلالت لفظیه نیازمند اثبات نیست مثلا می گویید دود آنجا است که آتش را می بینید

بعد می فرماید لزوم بیّن بمعنی الاخص داخل در دلالت لفظیه است و لزوم بیّن بمعنی الاعم داخل در دلالت عقلیه است

اشکال استاد :

اولا : در دلالت تضمنی به اعتبار جزء المفهوم است وقتی می گویید فلان مفهوم ضمنی است یعنی جزیی از آن مفهوم است اما در دلالت التزامیه ضمنی بودن و جزیی بودن مفهوم نیست بلکه ملازمه لفظی بین دو مفهوم است مثلا می خواهد بگوید منظور از کرسی صندلی است که این دلالت تضمنی است چون کرسی یکی از مصادیق صندلی است اما در دلالت التزامیه مصادیق ندارد و لازم و ملزوم رابطه تنگاتنگی دارند

ثانیا : لزوم بیّن بمعنی الاعم داخل در دلالت عقلیه نیست چون در دلالت عقلیه مقدمه خارجیه برای اثبات ملازمه می خواهیم مثل همان مقدمه واجب واجب است که تا شارع نمی گفت نماز بدون وضو باطل است نمی دانستیم مقدمه واجب واجب است در جایی که ملازمه بین دو مفهوم بیّن است نیازی به مقدمه خارجیه نیست

مرحوم آقای بروجردی ره در نهایة الاصول می فرماید مثل مرحوم نائینی ره بیّن بمعنی الاخص را ضمن اینکه مفهوم را اشتباه شرح دادید اما جزء دلالت لفظیه نیست ، می فرماید بیان مرحوم آخوند ره و دیگران ما را در تعریف مفهوم قانع نکرد و آنچه از لفظ فهمیده می شود دو قسم است اول از اموری است که می توان به متکلمی نسبت داد که آنچه می فهمیم را می گوید فلانی گفته است ودوم آنچه از یک لفظ فهمیده می شود را نمی شود به فلانی نسبت داد پس هر دو لفظ است اما یکی را نمی شود به دیگری نسبت داد و دیگری را می شود نسبت داد و نتیجه می گیرند که هر کجا مدلول مطابقی یا تضمنی یا النزامی است در آنجا می توان نسبت داد اما مفهوم یعنی انتفاء عند الانتفاء و نمی توان به کسی نسبت داد بلکه کسی به مفهوم سخن نگفته است لذا تعریف مشهور به مفهوم نزدیک است که مفهوم مادل علیه الفظ فی محل النطق پس مفهوم داخل در دلالت لفظیه نیست چون لم ینطق به و لذا لزوم بیّن بمعنی الاخص در دلالت لفظیه نیست

اشکال استاد : دلالت یا به حکم طبع یا عقل یا لفظ است اگر دلالت از بدیهیات باشد یه حکم عقل است و اگر از باب حکایت و کشف باشد کشف هم یا بالطبع هست مثلاً سرفه کاشف از درد سینه است و یا از ناحیه عقل است و یا جعلی یا وضعی هست تمامی مدالیل خارج از این اقسام نیست و همه این اقسام جزء مدالیل هستند طبعی و عقلی و وضعی ، اگر جزء معنا باشد تضمنی است و اگر لازم معنا باشد التزامی است و اگر مدلول لفظ باشد مطابقی هست یقیناً مفهوم مدلول لفظ نیست و جزء معنا هم نیست بلکه لازم معنا است چون از مصادیق طبع و عقل نیست صرف اینکه متکلم لم ینطق به از دلالت لفظیه خارج نمی شود چون نطق اگر لازم معنا است که همان مفهوم می شود