موضوع: نظر مرحوم نائینی درباره اجتماع امر و نهی از نظر ترکیب اتحادی و انضمامی

جلسه 40

مرحوم نائینی ره درباره ترکیب مبادی و مشتقات از نظر صغروی فرمودند که بعضی ها ترکیب اتحادی و برخی ترکیب انضمامی اند که در ترکیب بین صلاة و غصب قائل بودند انضمامی است و لذا حکم به جواز اجتماع امر و نهی فرمودند ، ریشه این نظریه از فلاسفه است مرحوم صدرا ترکیب انضمامی را به این صورت مطرح می‌کنند که ترکیب اتحادی از آن جهت ممکن نیست که بین متحصل و لا متحصل اتحاد نمی شود لذا قائل به ترکیب انضمامی است که صورت متحصل است چون در خارج است اما ماده لا متحصل است و بینشان ترکیب اتحادی نیست که بین متحصل و لا متحصل وحدت باشد این امکان ندارد اما مرحوم محقق سبزواری ره در شرح منظومه صفحه ۱۰۵ قائل است به اینکه ترکیب اتحادی است نه انضمامی چون ترکیب انضمامی بین ماده و صورت باطل است در هر صورت این اختلاف وجود دارد لذا بر اساس همان بحث باید نظرها را بررسی کنیم.

بین علما اصول درباره صلاة و غصب چهار نظریه هست

نظر اول : از مرحوم نائینی ره ایشان می‌فرمایند اجزای نماز داخل در مقوله فعل است منظور ایشان از فعل ، فعل عرفی است و نه مقولات عشر چون فعل عرفی با مقوله وضع جمع می‌شود مثل رکوع و سجود که داخل در مقوله وضع است وقتی که این نماز در دار غصبی خواند ، غصب از مقوله أین است و مقولات متباین هستند لذا اجزای نماز که از مقوله وضع است فعل مکلف می‌تواند باشد اما هرگز با غصب متحد نمی‌شود بلکه به غصب ضمیمه می‌شود از این جهت قائل به بطلان نماز نیستند

نظر دوم : از آقا ضیاء الدین عراقی ره که غصب فعلی است که آن مصلی شاغل به این فعل است لذا غصب اِشغال مکان نیست و فعل شاغل همان اجزای صلاة است مثل قرائت و رکوع و ... و از آن طرف غصب هم فعل شاغل است یعنی تصرف در ملک غیر است و ترکیب بین شان اتحادی است قهرا باید امتناعی شد چون این رکوع مثلا هم غصب است و هم نماز است و هم فعل شاغل است که هم امر و هم نهی در فعل شاغل است که اجتماع ضدین می شود

نظر سوم : از محقق اصفهانی ره ایشان می‌فرمایند اجزای نماز از مقوله وضع است نه مقوله فعل و تصرف در ملک غیر اجزای نماز نیست

اما ما از دو جهت امتناعی می شویم

جهت اول : اینکه در سجود دو چیز معتبر است یکی گذاشتن پیشانی بر زمین و دوم آن هیأت خاصه سجده و این وضع الجبهة علی الارض همان تصرق در ملک غیر است لذا این سجده هم امر و هم نهی دارد

جهت دوم : قیام از ارکان نماز است قیام یعنی اعتماد و اتکای بر زمین لذا هر گونه ایستادن قیام نیست بلکه دو‌ پا باید روی زمین مستقر باشد این هیأت هم متعلق امر و هم متعلق نهی است

نظر چهارم : از مرحوم آقای خویی ره در محاضرات که حقیقت سجده وضع الجبهة علی الارض نیست بلکه اعتماد در سجده لازم است لذا سجده صرف تماس با زمین و گذاشتن پیشانی بر زمین نیست و اعتماد همان تصرف در ملک غیر است لذا منهی عنه است پس نماز با غصب نمی تواند جمع شود برای این است که نماز دارای اجزایی است که نیاز به اعتماد و تکیه دارد که آن تکیه دادن چون مستلزم تصرف در مال غیر است موجب بطلان می شود

نظر استاد : تعبیر محقق اصفهانی ره قوی تر است چون حقیقت سجده از نظر عرفی همان پیشانی روی خاک گذاشتن است و از نظر لغت وضع الجبهة علی الارض است لذا اتکای پیشانی بر زمین در تفسیر سجده نیامده است و از نظر نصوص هم همان گذاشتن پیشانی بر روی خاک است که در روایات صحیح السند و غیر آن آمده است

منها : عن زراره عن احدهما علیهما السلام قال قلت الرجل یسجد و علیه قلنسوة او عمامة که کسی سجده می کند که این عرقچین یا عمامه روی پیشانی است امام فرمودند فاذا مسح جبهته علی الارض فقد اجزء عنه ، که همین اندازه که پیشانی او مماس با زمین شود کافی است که همین نفس گذاشتن کافی است و دیکر اتکا و فشار دادن نیازی نیست