جواب دوم و سوم از کلام اصفهانی/ بعث و انبعاث تکوینی یا اعتباری /الأوامر

موضوع: الأوامر/ بعث و انبعاث تکوینی یا اعتباری / جواب دوم و سوم از کلام اصفهانی

بحث ما در فرمایش مرحوم محقق اصفهانی بود که ایشان فرموده بودند بعث و انبعاث قابل انفکاک نیستند.

جواب اولی که داده شد این شد که این حرف در اراده تکوینیه ممکن است لکن در بعث وانبعاث اعتباری این حرف شما رو قبول نداریم.

جواب دوم به محقق اصفهانی:

جواب دوم که می شود از فرمایش مرحوم آخوند خراسانی استفاده کرد به محقق اصفهانی داده می شود به این بیان با توجه به اينكه بين علت و معلول تقارن زمانى وجود دارد و تأخّر بين آنها رتبى است نه زمانى،یعنی بعث تقدم رتبی بر انبعاث دارد و علت تقدم رتبی بر معلول دارد نه اینکه تقدم زمانی باشد مرحوم آخوند خراسانی می فرماید مرحوم آخوند مى‌فرمايد: در مواردى كه مولا بعث مى‌كند و بلافاصله انبعاث تحقّق پيدا مى‌كند، اگر بنا باشد بعث، علت براى انبعاث باشد و بعث و انبعاث همانند نار و حرارت باشند، بايد تقارن زمانى به تمام معنا تحقّق داشته باشد و حتى يك لحظه هم فاصله زمانى بين بعث و انبعاث تحقّق نداشته باشد درحالى‌كه ما وقتى خارج را ملاحظه مى‌كنيم مى‌بينيم بين بعث و انبعاث معمولًا فاصله زمانى- هرچند به مقدار كم- وجود دارد. مرحوم آخوند خراسانی از مرحوم اصفهانى سوال دارد و یا حق دارد سوال کند که اين فاصله را چگونه حل مى‌كند؟ آيا اين زمان كوتاه، با عليت و معلوليت منافات دارد؟ اگر منافات دارد- كه دارد- چه فرقى مى‌كند كه بين بعث و انبعاث يك دقيقه فاصله شود يا دو روز؟ آيا مى‌توان گفت: «فاصله بين بعث و انبعاث در مورد فاصله كم ممكن است و در مورد فاصله زياد امتناع دارد»؟ خير نمى‌توان چنين چيزى گفت ( زیرا قانون عقلی تخصیص بردار نیست و اگر بین علت و معلول نباید جدایی بفتد فاصله کم و زیاد فرقی ندارد )اگر فاصله ممكن است در هر دو است و اگر ممتنع است در هر دو بايد چنين باشد و هنگامى كه شما فاصله بين بعث و انبعاث را در مورد فاصله كم پذيرفتيد، معنايش اين است كه علت و معلوليت در كار نيست، زیرا در باب علت و معلوليت، مطلق فاصله مضر است.چه می خواهد فاصله کم باشد و چه فاصله زیاد باشد وقتى عليت و معلوليت در كار نبود و فاصله كم بين بعث و انبعاث امكان داشت، چه فرقى بين فاصله كم و فاصله زياد وجود دارد؟ باید توجه داشت که مسئله، يك مسأله عرفى نيست كه كسى بگويد: «عرف، بين اين‌ها فرق مى‌گذارد» بلكه مسئله بر محور استحاله عقليه و عدم استحاله عقليه دور مى‌زند و عقلًا نمى‌توان بين فاصله كم و فاصله زياد فرق گذاشت.

عین عبارت مرحوم آخوند خراسانی این گونه است: « هذا إلّا بعد البعث بزمان ، فلا محالة يكون البعث نحو أمر متأخّر عنه بالزمان ولا يتفاوت طوله وقصره فيما هو ملاك الاستحالة والإمكان في نظر العقل الحاكم في هذا الباب»[1] معیار در بعث و انبعاث و بین علت و معلول،تقارن زمانی است و تاخر رتبی است و ملاک استحاله و امکان ، عقلی است نه عرفی.

نتیجه:

در جواب دوم به محقق اصفهانی عرض شد بین بعث و انبعاث انفکاک حاصل نمی شود و حال اینکه بین بعث انبعاث انفکاک حاصل می شود.

جواب سوم به محقق اصفهانی :

جواب سوّم: اينكه شما (مرحوم اصفهانى) مى‌گوييد: «انفكاك بين بعث و انبعاث ممكن نيست» به چه معناست؟ واقعيت مسئله اين است كه انبعاث و عدم انفكاك آن از بعث بايد در ارتباط با همان چيزى باشد كه مولا به آن بعث كرده است. به عبارت روشن‌تر: آيا معناى عدم انفكاك اين است كه به مجرّد بعث، بايد انبعاث تحقّق پيدا كند هرچند مبعوث اليه امرى استقبالى باشد؟ مثلًا اگر مولا به عبد خود بگويد: «فردا مسافرت كن»، مبعوث اليه عبارت از مسافرت فرداست و چه‌بسا اين دستور مولا توأم با تأكيد و تهديد بر مخالفت هم هست. آيا معناى انبعاثى كه انفكاك از بعث ندارد اين است كه الآن مسافرت كند؟ مأمور به مولا كه مسافرت الآن نيست. مسافرت الآن كه محصِّل غرض مولا نيست بلكه چه‌بسا با غرض مولا تضاد هم داشته باشد. لذا ما بايد بعث و انبعاث را در ارتباط با مبعوث اليه ملاحظه كنيم.

نتیجه:

بررسی کلام محقق اصفهانی در رابطه با اراده تکوینیه و اراده تشریعیه مطالبی را فرموده بودند به این نتیجه رسیدیم که فرمایش ایشان ( محقق اصفهانی) هم در رابطه با اراده تکوینیه دارای اشکال است و هم در رابطه با اراده تشریعیه داراى اشكال است

و محقق اصفهانی به نظرم نتوانست استحاله ی اراده تکوینی در تکوینیات استقبالی و استحاله واجب معلق در تشریعات را اثبات کند .لذا ما به اصل بحثمان در اوامر در قضایای تعلیقیه بود بر می گردیم تا واجب تقسیم صاحب فصول که ایشان واجب را فرمود یا واجب معلق است و یا واجب منجز و فرمایشات صاحب فصول رو مطرح می کنیم و اشکالات مرحوم کمپانی به صاحب الفصول عرض کردیم وارد نبود.