1404/07/15
بسم الله الرحمن الرحیم
جریان ربا در معاملات دیگر/ربا /نظام اقتصادی اسلام
موضوع: نظام اقتصادی اسلام/ربا /جریان ربا در معاملات دیگر
جریان ربا در معاملات دیگر
آیا ربا در غیر بیع و قرض وجود دارد؟
ربا در بیع و قرض حرام است مسلم است گرچه اینکه قرآن ربای در بیع را می‌فرماید یا ربای در قرض را، اختلافی است. آیا ربا در غیر بیع و قرض وجود دارد و حرام است؟ گفته شد که کلمه ربا در قرآن و روایات به‌کاررفته است و ربا به معنای زیاده است. اگر کسی بگوید ربا یعنی زیاده در بیع، چنانچه در غیر بیع شک کردیم ربا حرام است، اصل بر حلال بودن است و حرام بودن دلیل می‌خواهد؛ اما اگر کسی بگوید ربا یعنی زیاده و معنای شرعی و متشرعه هم همین است، هر معامله‌ای که در آن زیاده بود، ربا و حرام است.
آیا ربا در مبادله یا معاوضه یا مقاطعه وجود دارد؟
گفته شد اگر این معاملات را نوعی بیع بدانیم، روشن است که ربا و حرام است اما اگر آن‌ها را معامله مستقل بدانیم باید دید که ادله ربا شامل آن‌ها می‌شود.
ربا در هبه معوضه
آیا در هبه معوضه ربا وجود دارد؟
مثلاً کسی یک کیلوگرم گندم هدیه داد و او در مقابل دو کیلوگرم گندم هدیه داد؛ آیا این ربا و حرام است؟
اولاً در فقه، کتاب الهبه یا کتاب الهبات هست؛ چون هبه انواع و اقسامی دارد، هبه را به‌صورت جمع ذکر می‌کنند. بااین‌حال معمولاً هبه غیر معوضه را بحث کرده‌اند و کمتر کتاب فقهی هبه غیر معوضه و معوضه را ذکر کرده است. در رساله‌ها نیز همین‌طور است که غالباً هبه معوضه را بحث نمی‌کنند.
مثلاً کسی چیزی را هبه کرد و شرط کرد طرف مقابل چیزی را هبه کند و هر دو هم‌جنس باشند و یکی زیاده باشد. گاهی هم شرط نمی‌کند ولی ارتکاز دارد که او هم در مقابل چیزی هبه کند.
مثلاً کسی که خواستگاری می‌رود، معمولاً طلایی را هدیه می‌برند. این طلا را برای بله گرفتن می‌برند. اگر وصلت انجام نشد، می‌توانند هدیه را پس بگیرند. این هبه معوضه است که بناء بر این است که چیزی بگیرد.
در ذهن فقها این بوده است که هبه معوضه نوعی بیع است لذا آن را در کتاب‌های فقهی در کتاب هبه نیاورده‌اند. در این صورت ربا در آن هست و باید هر دو جنس و یک اندازه باشند.
اگر کسی هبه معوضه را نوعی مبادله بداند و مبادله را معامله مستقلی محسوب کند و بگوید که ادله حرمت ربا شامل مبادله یا معاوضه می‌شود، درنتیجه در هبه معوضه نیز ربا هست.
اما اگر کسی بگوید هبه معوضه، بیع نیست بلکه نوعی مبادله است و ادله حرمت ربا شامل هبه معوضه نمی‌شود و روایات نیز از چنین معامله انصراف دارد، درنتیجه ربا در هبه معوضه نیست.
درآیات و روایات این احتمال هست که مراد بیع ربوی است. از سوی دیگر ادله‌ای هم هست که کلمه ربا و بیع در آن‌ها نبود و فرموده بودند گندم و جو باید مثل به‌مثل باشند؛ این روایات اطلاق دارند و شامل هر معامله‌ای می‌شوند ولی احتمالاً از هبه معوضه انصراف دارند و شامل هبه معوضه نمی‌شوند. درنتیجه دلیل قطعی بر حرمت ربا در هبه معوضه نداریم و جایز است.
ربا در ابراء
آیا در باب ابراء، ربا هست؟
اگر کسی به دیگری ۱۰ تومان بدهکار است و ۲۰ تومان طلبکار است و به‌طرف مقابل بگوید من تو را از ۲۰ تومان بری الذمه کردم به‌شرط اینکه تو مرا از ۱۰ تومان بری الذمه کنی. آیا این ربا می‌شود؟
اولاً این مثال درست است یا غلط؟ کتاب‌هایی مثل عروه و جواهر همین‌گونه مثال زده‌اند. شرط بر دو قسم است: شرط فعل و شرط نتیجه. در مثال ابراء اولاً باید شرط فعل باشد نه شرط نتیجه. ثانیاً ابراء به‌شرط ابراء، شاید نوعی بیع باشد. باید مثال ابراء این‌گونه باشد: تو را بری الذمه کردم، در مقابل اینکه تو هم مرا بری الذمه کنی. شرط، ثمن حساب نمی‌شود و باید طوری باشد که معامله باشد.
شاید بگوییم ابراء نوعی مبادله و معاوضه است که در این صورت ربا در مبادله وجود دارد و حرام است.
ربا در وفای به دین
آیا در وفای به دین ربا هست؟
مثلاً کسی ۱۰ تومان به دیگری بدهکار است و می‌خواهد تسویه کند و به‌جای ۱۰ تومان، ۱۲ تومان بدهد. اگر نیتش این است که دو تومان هدیه بدهد، اشکالی ندارد. اگر مقصودش این است که ۱۰ تومان گرفته و ۱۲ تومان را به‌جای ۱۰ تومان بدهد و بری الذمه شدنش با ۱۰ تومان باشد، محل بحث است.
مثال دیگر اینکه کسی ۱۰ تومان بدهکار است و باید یک سال دیگر پس بدهد، طلبکار می‌گوید الآن بده ولی ۸ تومان پرداخت کن. آیا این هم ربا است؟
در موارد وفای به دین، ظاهراً نوعی معامله است؛ همچنان که تقسیم مال نیز نوعی معامله است. در این صورت ربا در معاملات جاری است ولو اینکه بیع نباشد؛ بنابراین وفای به دین با زیاده یا نقصان حرام است.
احتیاط این نیست که بگوییم ربا و حرام است ولی می‌توانیم بگوییم احتیاط آن است که از چنین معامله‌ای خودداری شود؛ یعنی احتیاط، حکم به حرمت نیست.
