حرمت ربا/ربا /نظام اقتصادی اسلام

موضوع: نظام اقتصادی اسلام/ربا /حرمت ربا

دو نکته پیرامون حرمت ربا

۱. بررسی تواتر و عدم تواتر روایات حرمت ربا

بعضی از علما فرموده‌اند روایات حرمت ربا، متواتر است. وسائل الشیعه ۲۴ روایت درباره حرمت ربا نقل کرده است. جامع احادیث الشیعه ۵۰ روایت درباره حرمت ربا نقل کرده است. (جامع احادیث الشیعه از وسائل الشیعه جامع‌تر است چون اولاً روایاتی که وسایل نیاورده است را نیز جمع‌آوری کرده و ثانیاً روایات تقطیع شده وسائل الشیعه را به‌صورت کامل آورده است). برخی گفته‌اند اگر ۵۰ روایت بر چیزی دلالت کنند، تواتر محسوب می‌شود.

صحیح این است که در این باب تواتر نیست و خبر واحد است؛ چون شرط تواتر آن است که از کثرت روات یقین بر عدم توطئه بر کذب پیدا کنیم. به‌عنوان‌مثال حدیث غدیر متواتر است و مثلاً هزار نفر از هزار نفر نقل کرده‌اند و آن هزار نفر از هزار نفر نقل کرده‌اند و همین‌طور تا ۱۲۰ نفر که از پیامبر نقل کرده‌اند؛ این کثرت روات است؛ اما اگر حدیثی این‌گونه بود که ۵۰ نفر از ۵۰ نفر از ۵۰ نفر از دو نفر از پیامبر نقل کردند دیگر متواتر نیست. باید سلسله روات در تمامی طبقات به حد تواتر باشد.

۲۴ روایت وسائل الشیعه درواقع ۱۰ روایت است زیرا ۷ یا ۸ روایت آن مرسل است در باب تواتر فایده‌ای ندارد چون احتمال دارد سند آن‌ها همان سند حدیث مستند باشد. بقیه روایات وسائل الشیعه هم 3 یا ۵ حدیث از هشام بن سالم است که در باب تواتر یک روایت محسوب می‌شود چون باید تعداد روات زیاد باشد نه تعداد خبر. در همه اقسام تواتر باید تعداد روات زیاد باشد و به حد تواتر برسد.

در کتاب جامع احادیث الشیعه در باب تحریم اخذ الربا و اکله و دفعه و کتابته و الشهاده علیه روایاتی نقل کرده است که غالباً یا مرسل هستند یا راویان آن‌ها مشترک هستند.

اگر احادیث تکراری و مرسل را کنار بگذاریم ۱۰ روایت هم نمی‌شود که متواتر نبوده بلکه مستفیض هستند.

دلالت آیه ۳۹ سوره روم بر حرمت ربا

آیه شریفه ۳۹ سوره روم می‌فرماید: ﴿وَمَا آتَيْتُم مِّن رِّبًا لِّيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِندَ اللَّهِ وَمَا آتَيْتُم مِّن زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ.﴾[1]

این آیه یکی از ادله حرمت ربا است؛ اما برخی از بزرگان فرمودند این آیه ربطی به ربا ندارد. ربای در اینجا ربای محل بحث نیست زیرا کلمه ربا در این آیه یعنی صدقه بدون قصد قربت چون قرینه سیاق آیات قبلی و قرینه داخلی آیه دلالت می‌کنند که ربا در این آیه یعنی عطا یا صدقه.

قرینه سیاق این است که آیه ۳۸ می‌فرماید: ﴿فَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ ذَلِكَ خَيْرٌ لِّلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾[2] ؛ که بحث صدقه است لذا آیه بعد هم درباره صدقه است.

قرینه داخلی این است که ربا را در مقابل زکات قرار داده و زکات در آیه به معنای صدقه است لذا آیه می‌فرماید صدقه بدون قصد قربت فایده‌ای ندارد و صدقه با قصد قربت قبول می‌شود.

اولاً رسم‌الخط قرآن تعبدی است و باید به‌صورت لِیَربُوَا نوشته شود. ولی این بزرگوار در کتاب خود به‌صورت لِیَربُوا خوانده است که آن را جمع گرفته درحالی‌که فاعل لیربوا، ما آتیتم است.

ثانیاً آیه مربوط به ربا است و این دو قرینه صحیح نیست.

قرینه داخلی صحیح نیست چون آیه در مقام مقابله بین صدقه با قصد قربت و صدقه بدون قصد قربت نیست. درواقع آیه: ﴿وَمَا آتَيْتُم مِّن رِّبًا لِّيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِندَ اللَّهِ﴾، عبارت اخرای آیه: يَ﴿مْحَقُ اللّهُ الْرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ﴾[3] است؛ یعنی خدا برکت را از ربا برمی‌دارد و صدقه را برکت می‌دهد.

قرینه سیاق نیز صحیح نیست چون آیه قبل احتمالاً به معنای خمس و زکات است. آیه بعدی می‌فرماید اگر صدقات واجب یا مستحب را بدهید مال شما زیاد می‌شود و اگر ربا بدهید مال شما کم می‌شود. معمولاً مفسرین ربا را در این آیه به معنای ربای اصطلاحی دانسته‌اند.