حرمت ربا/ربا /نظام اقتصادی اسلام

موضوع: نظام اقتصادی اسلام/ربا /حرمت ربا

بررسی حرمت ربا برای جاهل

اصل حرمت ربا از ضروریات دین است ولی برای حرمت ربا استثنائاتی ذکر شد که عبارت‌اند از:

۱. شهید اول فرمود اگر دافع مضطر بود ربا برای او حرام نیست

۲. جاهل به موضوع یا جاهل به حکم در هنگام جهل معذور است

استثنای سوم

ربا یا ربای معامله است یا ربای قرضی. ربای معامله مثل آنکه یک کیلو برنج می‌دهد و دو کیلو برنج می‌گیرد. ربای قرضی مثل آنکه پولی را می‌دهد و بیشتر پس می‌گیرد. برخی گفته‌اند آیات شریفه قرآن فقط ربای در قرض را می‌فرماید. ربای در بیع حرام است ولی به دلیل روایات و ربای در قرض به دلیل قرآن و روایات و اجماع حرام است.

برخی گفته‌اند قرآن ربای در بیع را می‌فرماید و ربای در قرض به دلیل روایات حرام است.

قول سوم این است که قرآن هم ربای معاملی و هم ربای قرضی را شامل می‌شود و هر دو قسم را حرام دانسته‌اند.

برخی دیگر نیز گفته‌اند شرع ربای قرضی را حرام کرده و ربای معامله حلال است.

کلمه ربا در قرآن به‌کاررفته است و خداوند از ربا نهی کرده است و روشن است که ربا در قرآن مطلق است و شامل هر دو قسم می‌شود. اما آیا سیاق آیات قرآن درباره قرض است و قرینه سیاق بر عدم اطلاق ربا است یا اینکه قرینه سیاق وجود ندارد و آیات هر دو قسم را شامل می‌شود؟

﴿مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَاللَّهُ يُضَاعِفُ لِمَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾[1] . این آیه درباره صدقه است.

﴿الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنًّا وَلَا أَذًى لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾[2] . این آیه هم درباره صدقه است.

﴿قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَا أَذًى وَاللَّهُ غَنِيٌّ حَلِيمٌ﴾[3] . این آیه هم درباره صدقه است.

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى كَالَّذِي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لَا يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾[4] . آیه درباره انفاق است.

﴿وَمَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِيتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾[5] . درباره انفاق است.

﴿أَيَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِيلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ لَهُ فِيهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَأَصَابَهُ الْكِبَرُ وَلَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفَاءُ فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِيهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ﴾[6] .آیه درباره عاقبت بخیری است.

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَلَا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَلَسْتُمْ بِآخِذِيهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ﴾[7] . آیه درباره انفاق است.

﴿الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشَاءِ وَاللَّهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلًا وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾[8] .

هیچ‌یک از آیات فوق درباره قرض نبود. بعدازاین آیات، آیه ربا شروع می‌شود لذا نمی‌توان گفت سیاق آیات، درباره قرض است. بله، آیه بعد از ربا درباره دین است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ﴾[9] .

ممکن است کسی بگوید آیه بعد درباره دین و قرض است و همین کافی است. پاسخ می‌دهیم شروع آیه درباره دین است ولی آخر آیه درباره بیع است: ﴿وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَايَعْتُمْ﴾. یعنی آیه هم قرض را می‌فرماید و هم دین را و در دنباله آن بحث رهن است؛ لذا آیه بعد قرینه سیاق نمی‌شود.

علاوه بر آنکه آیه ربا آخرین آیه نازل شده بر پیامبر است پس آیه بعد آن قبلا نازل شده است و نمی‌تواند قرینه سیاق باشد.

فهم علما و مفسرین

صاحب مجمع البیان می‌نویسد: ﴿وأحل الله البيع وحرم الربا﴾ أي: أحل الله البيع الذي لا ربا فيه، وحرم البيع الذي فيه الربا، والفرق بينهما أن الزيادة في أحدهما لتأخير الدين، وفي الآخر لأجل البيع.[10]

مرحوم طبرسی از این آیه بیع ربوی را فهمیده است نه قرض ربوی را.

فقهای دیگر هم از آیات، بیع را فهمیده‌اند و بعضی نیز به کلام صاحب مجمع البیان استناد نموده‌اند:

مقدس اردبیلی: واصطلاحا بيع احد المثلين بالآخر مع الزيادة وانضمام شرائطه التي تأتي.[11]

ان الربا حرام بالكتاب ، مثل قوله تعالى ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبا﴾ ، الى قوله ﴿وَأَحَلَّ اللهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبا﴾ وسيجي‌ء الإشارة اليه ، والسنة والإجماع[12] .

سید علی طباطبایی: حملا للاطلاق علی الفرد المتبادر و لیس الا البیع.[13]

شهید اول: «انما الربا فی النسیئة». معنای این حدیث آن است که ربا فقط در قرض است اما با حدیث «لا یکون الربا الا فی ما یکال او یوزن» مخالف است چون حدیث دوم مربوط به بیع است یعنی ربا فقط در بیع است.[14]

شهید اول بین این دو حدیث جمع نکرده است و بهتر است بگوییم حدیث اول با این عبارت در احادیث شیعه نیست لذا حجت نیست ولی حدیث دوم حجت است.

محقق حلی در عبارات خود فرموده است: ربا یعنی بیع مثل به مثل مع الزیاده. در برخی کتاب‌ها فرموده است: ربا معامله مثل به مثل همراه زیاده است. ولی محقق و علامه فرمودند: بیع مثل به مثل همراه زیاده که شامل قرض نمی‌شود.

بنابراین آیات قرآن یا خصوص بیع ربوی را می‌فرماید و قرض ربوی از راه روایات اثبات می‌شود یا اینکه آیات قرآن اطلاق دارند و بیع و قرض را شامل می‌شوند.