بررسی آیات ربا/ربا /نظام اقتصادی اسلام

موضوع: نظام اقتصادی اسلام/ربا /بررسی آیات ربا

بررسی آیات ربا

کلمه ربا به معنای زیادی یا زیاده است.

این کلمه در برخی موارد به‌صورت فعل ماضی به‌کاررفته است: ﴿فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ﴾[1]

گاهی فعل مضارع استعمال شده است: ﴿وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ﴾[2] .

گاهی اسم فاعل به‌کاررفته است: ﴿فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَدًا رَابِيًا﴾[3] .

گاهی مصدر استفاده شده است: ﴿وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا﴾[4]

در مواردی افعل تفضیل آمده است: ﴿أَنْ تَكُونَ أُمَّةٌ هِيَ أَرْبَى مِنْ أُمَّةٍ﴾[5] . و در مواردی به عنوان اسم مکان استعمال شده است: ﴿وَآوَيْنَاهُمَا إِلَى رَبْوَةٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَمَعِينٍ﴾[6] .

ربا در قرآن بر دو گونه است: ربای نسیه و ربای فضل. روای فضل یعنی یک کیلو برنج بدهد و دو کیلو برنج بگیرد. ربا نسیه یعنی کسی به دیگری بدهکاری داشته است و نمی‌تواند سر موعد پرداخت کند و می‌گوید زد فی الاجل زدت فی الثمن.

ظاهراً حکم ربا در قرآن به‌صورت تدریجی بوده است یعنی در مکه رباخواری بود و قرآن آن را نکوهش کرد، بعد در مدینه حرمت آن نازل شد. در تفاسیر نقل شده است که آخرین آیه که نازل شد آیه حرمت ربا است: ﴿وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا﴾[7]

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾[8] .

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً﴾[9] .

ربا یعنی پولی را قرض می‌دهد و بیشتر می‌گیرد ولی از اضعافا مضاعفة، یعنی سر موعد نمی‌تواند پول را بدهد و برای اصل مال سود می‌گیرد و برای سود هم سود می‌گیرد و در موعد بعدی هم نمی‌تواند پول را بدهد و برای اصل مال و سود و سود سود، باید سود بدهد و در آخر زن و بچه و خودش هم عبد می‌شد.

در سوره روم که سوره مکی است می‌فرماید: ﴿وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ﴾[10] .

کلماتی که معنای مشابه ربا دارد، زکات و اضعافا مضاعفه و مضعفون است. این آیه می‌فرماید زیادی مال با زکات است نه با ربا.

در سوره نسا که مدنی است می‌فرماید: ﴿فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِينَ هَادُوا حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ طَيِّبَاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ كَثِيرًا وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ﴾[11]

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً﴾[12] .

در ادبیات می‌گویند کنایه از شی‌ء به آثار شی‌ء است، یعنی لا تاکلوا یعنی لا تاخذوا چون غالباً ربا برای خوردن است لذا تعبیر به لا تاکلوا کرد.

از این آیه دانسته می‌شود که رباخواری، گناه کبیره است.

تقریباً ۲۰ آیه از سوره بقره درباره ربا است؛ از آیه ۲۶۰ تا آیه آمن الرسول.

﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾[13]

در مطول و مختصر وقتی تشبیه به عکس را بحث می‌کرد به این آیه مثال می‌زد: انما البیع مثل الربا. از باب مبالغه به‌جای اینکه بگویند انما الربا مثل البیع، برعکس گفته است.

ولی احتمالاً این کلام درست نیست آیه صحیح است. چون وقتی گفته می‌شد ربا نخورید، می‌گفتند جایز است یک کیلو برنج ۱۰۰ تومانی را ۲۰۰ تومان بفروشم پس این هم جایز است که یک‌درهم را به دو درهم بفروشم. در بیع سود و درآمد است و ربا نیز همین‌طور است.

اسم جنس است و معنایش حرمت کل ربا است.

یمحق الله الربا یعنی خدا برکت مال ربوی را از بین می‌برد ولی مال صدقه را زیاد می‌کند و برکت می‌دهد.

جنگ با خدا و رسول یعنی جنگ با مردم، کما اینکه می‌فرماید به خدا قرض بدهید که به معنای قرض دادن به مردم است دوستی با مردم یعنی دوستی با خدا.

جنگ با خدا به این معناست که کسی حرص و طمع دارد یا باعث می‌شود در جامعه فقر زیاد شود.

صاحب حدائق می‌فرماید: فأما قوله ﴿فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهى فَلَهُ ما سَلَفَ﴾ المراد به- و الله أعلم- فله ما سلف من العذر و غفران الذنب و حق القديم سبحانه بعد انتهائه و توبته، لأن إسقاط الذنب عند التوبة تفضل عندنا، بخلاف ما يذهب إليه المعتزلة.[14]

یعنی گناه ربا با توبه بخشیده می‌شود ولی باید مال را برگرداند. مقصود این است که توبه گناه را پاک نمی‌کند بلکه کسی که توبه کرد ممکن است خدا او را ببخشد اما معتزله می‌گوید توبه مساوی با بخشیدن گناه است. ازنظر شیعه بعد از یک کار بد، توبه کار خوبی است.

این آیات حرمت ربا را تدریجاً بیان فرموده است.