آیه ولایت - مؤلفه‌های ولایت - روایت ابوذر در مورد سبب نزول آیه ولایت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)/تفسیر آیه 55 /تفسیر سوره مائده

موضوع: تفسیر سوره مائده/تفسیر آیه 55 /آیه ولایت - مؤلفه‌های ولایت - روایت ابوذر در مورد سبب نزول آیه ولایت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)

﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُواْ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾.[1]

﴿وَمَن يَتَوَلَّ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِينَ آمَنُواْ فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ﴾.[2]

1- تفسیر آیه 55

1.1- گزیده آیات گذشته

باز خدا را شاکریم که در محضر آیات الهی هستیم. ربّ انعمت فزد. عرض شد: «إِنَّمَا» دلیل بر حصر است و حصر موصوف را در صفت می‌رساند. موصوف، الله و رسول و الّذین آمنوا است که حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است. وِلایت و وَلایت، به معنی سرپرستی و حاکمیت است.[3]

1.2- مؤلفه‌های ولایت

وَلِيّ کیست؟ ابن اثیر می‌گوید: ولایت باید سه خصوصیت داشته باشد: قدرت، فعل و کارایی، و حاکمیت.[4] وَلِيّ، کسی یا حاکمی است که تدبیر و فعلیت و قدرت دارد. گفتیم: سوره‌ی مائده، غرر آیات مکرر دارد. این آيه، یکی از این آیات غرر است. در فرهنگ اسلامی و ولایی ما، معروف به آیه‌ی ولایت است.

1.3- اوصاف «الَّذِينَ آمَنُواْ»

ضمیر «کُم» در «وَلِيُّكُم»، مؤمنین و مؤمنات هستند. وَلِيّ شما، خدا و پیامبر و کسی است که ایمان آورده است. دو صفت برای «الَّذِينَ آمَنُواْ» دارد: اقامه‌ی نماز و ایتاء زکات. اقامه‌ی نماز برای ارتباط با حضرت حقّ است و ایتاء زکات برای ارتباط با خلق است. معمولاً در آیات قرآن، این دو با همدیگر مطرح شده‌اند. اگر قرار باشد که پیام آیه را عرض کنیم، به این صورت است: در آیه، صحبت از اندیشه و انگیزه است. اندیشه، ایمان است. انگیزه، یا برای ارتباط با خلق است و یا برای ارتباط با خالق. ارتباط با خلق، ایتاء زکات است. ارتباط با حقّ هم، اقامه‌ی نماز هست.

1.4- دلالت واو حالیه در آیه بر خصوصیت و تخصیص

«إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُواْ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ»؛ وَلِيّ شما، خدا و رسول و کسانی است که ایمان آوردند. اینان، کسانی هستند که اولاً، اقامه‌ی نماز دارند و ثانیاً، ایتاء زکات دارند و «وَهُمْ رَاكِعُونَ»؛ در حالی که راکع هستند. از نظر ادبی، این واو در آیه، واو حالیه است که وصف و حال مقیمین صلات و زکات‌دهندگان و مؤمنان را بیان می‌کند. می‌توان گفت: این «وَهُمْ رَاكِعُونَ»، دلیل بر خصوصیت مؤمن مقیم نماز و مؤتی زکات است؛ یعنی حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام). می‌دانید که در ادبیات عرب، حال، دلیل بر خصوصیت و تخصیص است. می‌گوییم: وصف به شیء، مشعر به علیت است. اگر این‌گونه باشد، حصر ولایت برای سه قسم و مصداق است: حضرت حقّ، حضرت رسول (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و حضرت مؤمنی که اقامه‌ی نماز داشت و ایتاء زکات داشت و در حال رکوع بود.

1.5- روایت جناب ابوذر غفاری در مورد سبب نزول این آیه

حَدَّثَنَا السَّيِّدُ أَبُو الْحَمْدِ مَهْدِيُّ بْنُ نِزَارٍ الْحُسَيْنِيُّ الْقَايِنِيُّ،قَالَ:حَدَّثَنَا الْحَاكِمُ أَبُو الْقَاسِمِ الْحَسْكَانِيُّ(رَحِمَهُ اللَّهُ)،قَالَ:حَدَّثَنِي أَبُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ الْفَقِيهُ الصَّيْدَلاَنِيُّ،قَالَ:أَخْبَرَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ الشَّعْرَانِيُّ،قَالَ:حَدَّثَنَا أَبُو عَلِيٍّ أَحْمَدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ رَزِينٍ الْبَاشَانِيُّ،قَالَ:حَدَّثَنَا الْمُظَفَّرُ ابْنُ الْحُسَيْنِ الْأَنْصَارِيُّ،قَالَ:حَدَّثَنَا السِّنْدِيُّ بْنُ عَلِيٍّ الْوَرَّاقُ،قَالَ:حَدَّثَنَا يَحْيَى بْنُ عَبْدِ الْحَمِيدِ الْحِمَّانِيُّ،عَنْ قَيْسِ ابْنِ الرَّبِيعِ،عَنِ الْأَعْمَشِ،عَنْ عَبَايَةَ بْنِ رِبْعِيٍّ،قَالَ:بَيْنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبَّاسٍ جَالِسٌ عَلَى شَفِيرِ زَمْزَمَ،يَقُولُ:قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ،إِذْ أَقْبَلَ رَجُلٌ مُتَعَمِّمٌ بِعِمَامَةٍ،فَجَعَلَ ابْنُ عَبَّاسٍ لاَ يَقُولُ:قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)،إِلاَّ قَالَ الرَّجُلُ:قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ).

فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ:سَأَلْتُكَ بِاللَّهِ،مَنْ أَنْتَ؟فَكَشَفَ الْعِمَامَةَ عَنْ وَجْهِهِ،وَ قَالَ:أَيُّهَا النَّاسُ،مَنْ عَرَفَنِي فَقَدْ عَرَفَنِي،وَ مَنْ لَمْ يَعْرِفْنِي فَأَنَا أُعَرِّفُهُ بِنَفْسِي: أَنَا جُنْدَبُ بْنُ جُنَادَةَ الْبَدْرِيُّ،أَبُوذَرٍّ الْغِفَارِيُّ،سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ(صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)بِهَاتَيْنِ وَ إِلاَّ صَمَّتَا،وَ رَأَيْتُهُ بِهَاتَيْنِ وَ إِلاَّ عَمِيَتَا يَقُولُ:«عَلِيٌّ قَائِدُ الْبَرَرَةِ،وَ قَاتِلُ الْكَفَرَةِ،مَنْصُورٌ مَنْ نَصَرَهُ،مَخْذُولٌ مَنْ خَذَلَهُ».أَمَا إِنِّي صَلَّيْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ(صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)يَوْماً مِنَ الْأَيَّامِ صَلاَةَ الظُّهْرِ،فَسَأَلَ سَائِلٌ فِي الْمَسْجِدِ فَلَمْ يُعْطِهِ أَحَدٌ شَيْئاً،فَرَفَعَ السَّائِلُ يَدَهُ إِلَى السَّمَاءِ،وَ قَالَ:اَللَّهُمَّ اشْهَدْ أَنِّي سَأَلْتُ فِي مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ، فَلَمْ يُعْطِنِي أَحَدٌ شَيْئاً.وَ كَانَ عَلِيٌّ(عَلَيْهِ السَّلاَمُ)رَاكِعاً فَأَوْمَأَ بِخِنْصِرِهِ الْيُمْنَى إِلَيْهِ،وَ كَانَ يَتَخَتَّمُ فِيهَا،فَأَقْبَلَ السَّائِلُ حَتَّى أَخَذَ الْخَاتَمَ مِنْ خِنْصِرِهِ،وَ ذَلِكَ بِعَيْنِ رَسُولِ اللَّهِ(صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)،فَلَمَّا فَرَغَ النَّبِيُّ(صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)مِنْ صَلاَتِهِ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَى السَّمَاءِ وَ قَالَ:اَللَّهُمَّ إِنَّ أَخِي مُوسَى سَأَلَكَ فَقَالَ: ﴿رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي﴾[5] ﴿وَيَسِّرْ لِي أَمْرِي﴾[6] ﴿وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِّن لِّسَانِي﴾[7] ﴿يَفْقَهُوا قَوْلِي﴾[8] ﴿وَاجْعَل لِّي وَزِيرًا مِّنْ أَهْلِي﴾[9] ﴿هَارُونَ أَخِي﴾[10] ﴿اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي﴾[11] ﴿وَأَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي﴾[12] فَأَنْزَلْتَ عَلَيْهِ قُرْآناً نَاطِقاً ﴿سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِأَخِيكَ وَنَجْعَلُ لَكُمَا سُلْطَانًا فَلَا يَصِلُونَ إِلَيْكُمَا﴾[13] اللَّهُمَّ،وَ أَنَا مُحَمَّدٌ نَبِيُّكَ،وَ صَفِيُّكَ،اللَّهُمَّ فَاشْرَحْ لِي صَدْرِي،وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي،وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي،عَلِيّاً،اشْدُدْ بِهِ ظَهْرِي».

قَالَ أَبُوذَرٍّ:فَوَ اللَّهِ مَا اسْتَتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ(صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)الْكَلِمَةَ حَتَّى نَزَلَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَقَالَ:يَا مُحَمَّدُ،اقْرَأْ.قَالَ:«وَ مَا أَقْرَأُ؟»قَالَ:اِقْرَأْ ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُواْ﴾[14] الْآيَةَ».[15]

جناب عبدالله بن عباس نقل می‌کند: در کنار چاه زمزم با عدّه‌ای بودیم. نقاب‌زده‌ای در جمع ما وارد شد. هر حدیثی که از رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می‌خواندیم، می‌دیدیم که او هم، همان را و معادلش را می‌خواند. سلسله‌ی سند حدیث، خوب است. این حدیث را عامه و خاصه[16] نقل کرده‌اند.[17] بعد، نقابش را کنار زد و گفت: «أنا جُنْدَب». جندب، همان ابوذر غفاری است. در ادامه، شروع به نقل احادیثی کرد و تعبیرهای مختلفی درباره‌ی امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) به کار برد. بعد فرمود: این آیه در شأن امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نازل شده است. در ادامه گفت: در مسجد رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بودیم. امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در نافله‌ی بین ظهر و عصر بودند که فقیری آمد. ایشان، بین نماز در حال رکوع، انگشتر خود را انفاق کردند. تعبیرهای عجیبی در مورد حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، در روایت است که ان‌شاءالله در جلسه‌ی بعد نقل خواهیم کرد.