کیفیت وضو و غسل و تیمم /طهارات سه‌گانه /تفسیر ترتیبی (سوره مائدة)

موضوع: تفسیر ترتیبی (سوره مائدة)/طهارات سه‌گانه /کیفیت وضو و غسل و تیمم

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فاغْسِلُواْ وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُواْ بِرُؤُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَينِ وَإِن كُنتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُواْ وَإِن كُنتُم مَّرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاء أَحَدٌ مَّنكُم مِّنَ الْغَائِطِ أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاء فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُواْ بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُم مِّنْهُ مَا يُرِيدُ اللّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُم مِّنْ حَرَجٍ وَلَكِن يُرِيدُ لِيُطَهَّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾.[1]

1- ‌عصاره‌ی جلسه‌ی گذشته

آیه‌ی ششم سوره مائده، بیان قانون طهارت و اقامه‌ی نماز است؛ اینکه طهارت برای نماز است.

2- تفسیر آیه 6

2.1- انواع طهارت

به قول فقها، دو طهارت داریم: طهارت مائیه و طهارت ترابیه. وضو و غسل، طهارت مائیه است و تیمم، طهارت ترابیه است.

2.2- مطلوبیت نفسی و غیری طهارت

طهارت، قانون الهی است که نه تنها فقط برای نماز است؛ بلکه مطلوبیت نفسی هم دارد. مطلوبیت آن به استحباب است و مطلوبیت غیری آن برای نماز و طواف و نذر است.

2.3- اهمیت اسلام به طهارت ظاهری و باطنی

اسلام، طهارات ثلاث را نه تنها برای ظاهر انسان قرار داده؛ بلکه همان‌طور که جسم باید پاک باشد که پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه‌و‌آله‌و‌سلم) می فرمایند: «النظافة من الايمان»،[2] روح هم باید طاهر باشد. آیه‌ی: ﴿لَّا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ﴾،[3] تنها آیه‌ای است که هم حکم بیان شده است و هم علت آن.

حدیثی از رسول مکرم اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) آمده است که فرمودند: «إِنَّ أُمَّتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ هِيَ الْغُرُّ الْمُحَجَّلُونَ مِنْ أَثَرِ الْوُضُوءِ»؛[4] امت من کسانی هستند که روز قیامت، صورت‌های‌شان از اثر وضو نورانی است. وضو، نشان سفیدرویی امت اسلامی و نشانه‌ی شناسایی آن‌ها است.

امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «الوضوء علی الوضوء نور علی نور»؛[5] وضو روی وضو، نورانیت بیشتر است.

2.4- لزوم اقدام به وضو قبل از نماز

ای کسانی که ایمان آوردید هنگامی که برای نماز برخاستید، صورت‌های‌تان را بشویید. از ظاهر آیه این‌طور استفاده می‌شود که چون به نماز می‌ایستید، صورت خود را بشویید؛ ولی قبل از اقامه‌ی نماز باید چنین کرد. در قرائت قرآن دارد: ﴿فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ﴾؛[6] این، یعنی هرگاه اراده‌ی قرائت قرآن داشتید، استعاذه کنید. اینجا هم اراده‌ی نماز، نیاز به طهارت دارد.

صورت را وجه می‌گویند، چون انسان با آن با دیگران مواجه می‌شود. صورت و دست جمع آمده است، چون فعل «إغسلوا» جمع است.

2.5- محدوده‌ی شستن دستان در وضو

«الی المرافق»

مَرافِق، جمع مرفق است؛ یعنی آرنج[7] . غایت در مُغَیّی دخیل است. آرنج هم باید شسته شود. اگر قبل و بعد «الی» از جنس واحد بودند، غایت در مغیی دخیل است، ولی اگر از دو جنس بودند، دخیل نیست. ﴿أَتِمُّواْ الصِّيَامَ إِلَى الَّليْلِ﴾؛[8] چون شب و روز دو چیز هستند، غایت داخل در مغیی نیست؛ ولی اینجا چنین نیست؛ بنابراین آرنج هم باید شسته شود.

«و امسحوا برؤوسکم و أرجلکم الی الکعبین»؛ مسح کشیدن جسمی به جسم دیگر است. تا برآمدگی پا باید مسح کرد.

برخی گفتند: «الی المرافق» به معنای «مع» است.

2.6- روایت ابن‌عباس از کیفیت وضو

از ابن عباس روایت شده: «الوضوء غسلتان و مسحتان»؛[9] وضو، دو شستن دست و صورت و دو مسح پا و سر است.

2.7- کیفیت وضوی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)

در زمان رسول الله (صلی‌الله علیه‌و‌آله‌و‌سلم)، هیچ اختلافی در سیره‌ی وضو گرفتن نبود.

عن زرارة و بكير بن أعين قالا: «سألنا أبا جعفر عن وضوء رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله): فدعا بطشت أو تور فيه ماء فغمس كفه اليمنى- فغرف بها غرفة فصبها على جبهته، فغسل وجهه بها، ثم غمس كفه اليسرى فأفرغ على يده اليمنى- فغسل بها ذراعه من المرفق إلى الكف- لا يردها إلى المرفق، ثم غمس كفه اليمنى- فأفرغ بها على ذراعه الأيسر من المرفق- و صنع بها كما صنع باليمنى، و مسح رأسه بفضل كفيه و قدميه لم يحدث لها ماء جديدا، ثم قال: و لا يدخل أصابعه تحت الشراك‌ قال: ثم قال إن الله يقول (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ- فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِقِ‌) فليس له أن يدع شيئا من وجهه إلا غسله- و أمر بغسل اليدين إلى المرفقين، فليس ينبغي له أن يدع من يديه إلى المرفقين شيئا إلا غسله، لأن الله يقول: (فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِقِ‌) ثم قال: (وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ‌)»؛[10] روایت صحیحی از زراره و بکیر بن أعین داریم که می‌گویند از چگونگی وضوی رسول الله (صلی‌الله علیه‌و‌آله‌و‌سلم) از امام باقر (علیه‌السلام) سؤال کردیم؛ ایشان تشتی را خواستند؛ سپس دست راست را در آب زدند و روی صورت آب ریختند؛ بعد با دست چپ دست راست را شستند، بعد دست چپ؛ از آرنج تا کف شستند و به سمت آرنج برنگرداندند؛ با دست راست، آب به دست چپ ریختند، تا انگشت را شستند. سرشان و دو قدم‌شان را با آب اضافه‌ی دست‌شان مسح کردند و آب جدیدی به دست‌شان نریختند. بزرگانی از مفسران، این روایت را نقل کردند.

2.8- کیفیت وضو در زمان خلفا

در زمان خلیفه‌ی اول و دوم، هیچ اختلافی در وضو گرفتن بین امت اسلامی نبود. در زمان خلیفه‌ی سوم، دو سنت از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) نقل کرد؛ یکی این سیره‌ی شیعه و دیگری روش فعلی اهل سنت در وضو گرفتن. در کتب و مجامع اهل سنّت، وضو گرفتن شیعه باطل بیان نشده است.

2.9- کیفیت شستن دستان در وضو از نظر شیعه و ادله‌ی آن

«الی المرافق»، غایت مغسول را بیان می‌کند، نه غَسل را؛ یعنی آن مقداری که باید شسته شود، شامل آرنج می‌شود. «الی المرافق»، مفعول با واسطه‌ی «فاغسلوا» است. دست‌ها را باید از بالا به پایین شست و طریقه‌ی آن در روایات است. عرف هم همین را انجام می‌دهد. کسی که می‌گوید این دیوار را تا اینجا رنگ بزن، مساحت را بیان می‌کند، نه ابتدا و انتها را. ذات باری‌تعالی در آیه‌ی شریفه، مغسول را بیان می‌کند، نه کیفیت شستن را. این را از سیره‌ی نبوی و ائمه (علیهم‌السلام) باید اخذ کرد. لذا آیه می‌فرماید: برای نماز، وضو بگیرید؛ یعنی صورت و دست‌های‌تان را بشویید و دست‌های‌تان را از آرنج بشویید و سر و پاها را مسح کنید.

2.10- مؤیدات مسح پا در این آیه

«وامسحوا برئوسکم و أرجلکم». به نظر ما سه نکته‌ی ادبی اینجا است. ما اینجا سه مؤید داریم: مؤید اول: در «أرجلکم» هم مانند «برئوسکم» باید مسح انجام شود. کلمه‌ی «أرجلَکم» که منصوب است، عطف بر «رئوس» است؛ هرچند ظاهرش مجرور است، ولی به لحاظ ادبی محلّاً منصوب است و به لحاظ ادبی، عطف به آن باید منصوب باشد. اهل سنت، «أرجلَکم» را عطف بر صورت و دست می‌گیرند و برای همین می‌شویند. دوم: طبق قاعده‌ی «الاقرب یمنع الابعد»، «أرجلکم»، عطف به «رئوس» است، نه «وجوه» و «ایدی». «رئوس»، نزدیک‌تر از وجوه است. باید پا را مانند سر مسح کرد. مؤید سوم: گذشته از اینکه سیره‌ی رسول خدا (صلی‌الله علیه‌و‌آله‌و‌سلم) هم داریم که ایشان پاها را مسح می‌کردند.

2.11- محدوده و کیفیت شستن صورت در وضو

خلاصه اینکه در آیه‌ی شریفه، حکم دو شستن و دو مسح بیان شده است. شستن صورت از رستنگاه مو از عرض صورت با انگشت سبابه است. شستن ظاهر صورت کفایت می‌کند. در برخی روایات داریم که رسول خدا (صلی‌الله علیه‌و‌آله‌و‌سلم) با نصف لیوان وضو می‌گرفتند. باید جلوی اسراف گرفته شود.

2.12- خلاصه تفاوت مبنای شیعه و اهل سنت در مسح یا غسل

در بین شیعه و اهل سنت برای مسح پا چند نظر است:

    • مسح پا، واجب تعیینی است؛

    • شستن پا، واجب تعیینی است؛.

    • مسح و شستن پا واجب تخییری است. زیدیه بین غسل و مسح جمع می‌کنند.

عرض ما این است که مسح پا واجب تعیینی است؛ چون «أرجلکم»، عطف بر «وامسحوا برئوسکم» است. در نتیجه دو شستن، یعنی شستن صورت و دست‌ها و دو مسح، یعنی مسح سر و پاها در این آیه بیان شده است.