خصوصیات عقلا/عقل /احادیث اصول کافی (کتاب العقل و الجهل)

موضوع: احادیث اصول کافی (کتاب العقل و الجهل)/عقل /خصوصیات عقلا

1- حدیث اخلاقی (عقل – خصوصیات عقلا)

بحمدالله‌رب‌العالمین در روایات اخلاقیِ روز چهارشنبه، حدیث شریف امام کاظم (علیه‌السلام) به هشام را بیان می‌کردیم. ایشان از یاران خوب حضرت بود. حضرت در ادامه این روایت می‌فرمایند:

«يَا هِشَامُ إِنَّ اللَّهَ حَكَى عَنْ قَوْمٍ صَالِحِينَ أَنَّهُمْ قَالُوا رَبَّنا لا تُزِغْ‌ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ‌- حِينَ عَلِمُوا أَنَّ الْقُلُوبَ تَزِيغُ وَ تَعُودُ إِلَى عَمَاهَا وَ رَدَاهَا إِنَّهُ لَمْ يَخَفِ اللَّهَ مَنْ لَمْ يَعْقِلْ عَنِ اللَّهِ وَ مَنْ لَمْ يَعْقِلْ عَنِ اللَّهِ لَمْ يَعْقِدْ قَلْبَهُ عَلَى مَعْرِفَةٍ ثَابِتَةٍ يُبْصِرُهَا وَ يَجِدُ حَقِيقَتَهَا فِي قَلْبِهِ وَ لَا يَكُونُ أَحَدٌ كَذَلِكَ إِلَّا مَنْ كَانَ قَوْلُهُ لِفِعْلِهِ مُصَدِّقاً وَ سِرُّهُ لِعَلَانِيَتِهِ مُوَافِقاً لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ اسْمُهُ لَمْ يَدُلَّ عَلَى الْبَاطِنِ الْخَفِيِّ مِنَ الْعَقْلِ إِلَّا بِظَاهِرٍ مِنْهُ وَ نَاطِقٍ عَنْهُ يَا هِشَامُ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع يَقُولُ مَا عُبِدَ اللَّهُ بِشَيْ‌ءٍ أَفْضَلَ مِنَ الْعَقْلِ».[1]

1.1- دعا برای عدم انحراف از مسیر هدایت

جناب هشام! خداوند از قوم صالحی حکایت می‌کند که از خدا این مطلب را می‌خواهند: ﴿رَبَّنا لا تُزِغْ‌ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ‌﴾.[2]

«زیغ»، تمایل از حق به باطل است[3] و «حنف»، تمایل از باطل به حق است.[4]

از دعاهایی که در نماز، سفارش شده که برای استجابت خوانده شود، این دعا است.

دل‌ها نیز بازگشت به قبل از هدایت دارد. این هشداری برای همه‌ی کسانی است که در مسیر هدایت و سعادت هستند؛ یعنی خوشحال نباشند که بر همین حالت هدایت باقی هستند؛ بلکه باید دعا کنند که این حالت محفوظ بماند. برخی بعد از هدایت به قبل بر می‌گردند.

1.2- خداترسی

کسی که از خدا نترسد، تعقل ندارد. کسی که تعقل دارد، از خدا می‌ترسد. کسی که از خدا می‌ترسد، عاقل است. عقلای عالم، کسانی هستند که از خدا بیم دارند. خدا، ترس ندارد. انسان باید ترس از خودش داشته باشد.

در قسمتی از الهی‌نامه گفتیم: «الهی! هادی از خود ترسد؛ چون از تو عطا دیده است و از خود جفا».

دهشت الهی و تعظیم الهی، چیز دیگری است؛ وگرنه خدا، ترس ندارد.

1.3- معرفت به خداوند

بعد فرمودند: «کسی به معرفت ثابت می‌رسد که به تعقل برسد». بصیرت در کار، عامل تداوم کارهاست. این‌قدر که بزرگان توصیه به بصیرت می‌کنند و مقام معظم رهبری که به بصیرت و جهاد تبیین توصیه می‌فرمایند، به همین جهت است. خوف از خدا داشته باشید، تا تعقل داشته باشید.

1.4- همراهی فعل با قول

حضرت فرمودند: «کسی می‌تواند دلش را از زیغ و گمراهی نگه دارد که سخنش، کارش را تأیید کند». مسئولین ما توجه کنند و همه‌ی طلاب و فرهیختگان و دانشجویان توجه کنند که اگر سخن‌شان، کارشان را تأیید و تصدیق کرد، موفق هستند و زیغِ قلوب (انحراف قلوب) ندارند. اول باید حرف بزنند و بعد کار انجام دهد و بعد اگر حرفی زد و حرفش با کارش یکی بود، موفق است. خلوت او باید مثل جلوت باشد.

1.5- معنای توفیق

امام صادق (علیه‌السلام) در مورد معنای توفیق فرمودند: «معنی توفیق این است که خدا امر می‌کند و عبد اطاعت می‌کند و موافقت فعل عبد با امر رب، معنای توفیق است».[5]

کسانی که اهل توفیق هستند، نهان آن‌ها باید با عیان آن‌ها موافق باشد.

1.6- هدایت خداوند به حجت باطنی (عقل) و حجت ظاهری (انبیا و اولیای الهی)

خداوندی که اسمش مبارک است، به باطن پنهان دلالت نمی‌کند، مگر اینکه به ظاهرش دلالت کند. خدا حجت ظاهری و حجت باطنی داده است. ظاهر و باطن شما باید یکی باشد.

1.7- عقل، میزان ارزش عبادات

در ادامه‌ی روایت، حضرت به هشام فرمودند: «ای هشام! حضرت امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: "خداوند طوری که به وسیله‌ی عقل عبادت شده است، به وسیله‌ی چیز دیگری عبادت نشده است"».

از امام صادق (علیه‌السلام)، روایت است: «نزد رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از فردی تعریف کردند که زیاد نماز می‌خواند و روزه می‌گیرد. فرمودند: عقلش چقدر است»؟[6] بعد فرمودند: «خدا به قدری که به عقل عبادت می‌شود، با چیز دیگری عبادت نمی‌شود».[7]

ان‌شاءالله در تقویت عقول بکوشیم.