درس رجال استاد عباسعلی زارعی‌سبزواری

موضوع: توثیقات عامه/ترحم أحد الأعلام/

ترحم أحد الأعلام

یکی دیگر از توثیقات عامه که میان اعلام اثباتا و نفیا اختلاف نظر است عبارت است از ترحم یکی از اعلام نسبت به یک شخص و به تعبیری ترحم و ترضی از یک شخص در کلام اعلام، به این معنا که بعد از ذکر نام آن راوی ، توسط بزرگانی مثل شیخ طوسی، شیخ صدوق، شیخ کلینی، ابن قولویه و امثالهم ، عبارت رحمه الله یا رضی الله عنه آورده شود.

محقق وحید بهبهانی در فوائد رجالیه اش از جمله کسانی است که ترضی یا ترحم نسبت به یک شخص، توسط اعلام را ، علامت توثیق این شخص توسط اعلام می داند. به این معنا که اگر ثقه نبود در حق او عبارت رحمه الله یا رضی الله عنه استفاده نمی شد .

عبارت وحید بهبهانی در الفوائد الرجالیه، این است که می فرماید از نشانه های وثاقت یک راوی (ومنها) ذكر الجليل شخصا مترضيا أو مترحما عليه وغير خفى حسن ذلك الشخص بل جلالته واعترف به المصنف بل وغيره ايضا.[1]

یعنی اینکه یکی از نشانه های وثاقت یک راوی این است که فرد جلیلی یعنی یکی از اعلام و اجله شخصی را ذکر کند در حالی که رضی الله عنه یا رحمه الله می آورد. البته بعضی گفته اند ترضی و ترحم اگر نشانه وثاقت نباشد حداقل نشانه مدح آن شخص است.

اشکال

لکن این فرمایش و گفتار مورد اشکال قرار گرفته است به این بیان که دعا و استغفار در حق یک شخص به طور اساسی برای هر فردی مستحب است. لذا امام صادق علیه السلام تعدادی از اشخاص را که حتی معروف به فسق بودند به دلیل وجود مقتضی ترحم مورد ترحم قرار می داد و عباره رحمه الله را برای آن ها استفاده می فرمودند. مثل سید اسماعیل حمیری و مانند آن. و لذا اصل ترحم مثل امام صادق علیه السلام نسبت به کسی دلیل بر عدم فسق آن شخص نیست. تا چه رسد به غیر امام که ترحم و ترضی او بخواهد نشانه وثاقت و عدالت او باشد. در کلامی از شیخ صدوق نقل شده است که این بزرگوار از استادش حسین بن احمد بن حبیب یعنی ابو النصر روایت می کند که افرادی را که ناصبی بودند، می دید و در حق آنها ترحم می کرد. یا در موارد متعددی نجاشی کسانی را مورد ترحم قرار می دهد که افراد ضعیفی بوده و از ذکر روایت آن ها اجتناب می کرده است. مثلا نجاشی در مورد محمد بن عبیدالله بن بهلول ترحم آورده در حالی که خود او از ذکر روایت این شخص به دلیل اینکه اساتید او از ذکر این شخص اجتناب کرده اند، اجتناب می کرده و روایاتش را نقل نمی کند.

لذا این ادعا که بگوییم ترحم یا ترضی نسبت به شخصی توسط اعلام و اجله ای مثل شیخ طوسی، شیخ صدوق، شیخ کلینی، شیخ مفید و سایر بزرگواران، دلیل بر این باشد که این فرد شخصی موثق بوده و در حقیقت از نگاه این فردی که ترحم را نسبت به او بیان می کند فرد ثقه ای شناخته می شده است، ادعای قابل قبولی نیست و پذیرش آن کار مشکلی است .

البته بعضی سعی کرده اند از این اشکال پاسخ بدهند و در حقیقت این اشکال را خنثی کنند که پاسخ آن ها پاسخ مستحکمی نیست.